Teoria autodeterminacji podkreśla trzy niezbędne potrzeby każdej osoby uczącej się, są to: potrzeba poczucia kompetencji, autonomii i więzi. W tym wpisie o tej ostatniej, jak można ją budować i co może zrobić nauczyciel w tej sprawie.

Uczniowie od momentu przekroczenia progu szkoły, zaczynają odbierać sygnały dotyczące tego, czy pasują, czy nie, czy są akceptowani, czy czują więź z innymi uczniami i z nauczycielami. Od tego zależy nie tylko samopoczucie ucznia, ale w dużym stopniu jego wyniki w nauce.

Dużą role w budowaniu więzi klasowej ma nauczyciel. Kiedy uczniowie odczuwają brak przynależności, to zaczynają nie lubić szkoły, odczuwają lęk, zaczynają się źle zachowywać, i osiągają gorsze wyniki w nauce.

Z drugiej strony, poczucie przynależności powoduje, że wzrasta pewność siebie, poprawia się zachowanie i wyniki. Przynależność jest fundamentalną potrzebą człowieka i wpływająca na poczucia własnej wartości, pewność siebie i sprawczości.

W badaniu przeprowadzonym przez Quaglia Institute, tylko 39% amerykańskich uczniów z klas 6–12 stwierdziło, że czuje się cenionymi członkami społeczności szkolnej. Wyniki dla młodszych uczniów nie były bardziej zachęcające: zaledwie 45% uczniów z klas 3–5 stwierdziło, że czuje się ważnymi członkami swojej klasy.

Podobnie pewnie jest w Polsce, gdzie badania wykazują, że uczniowie nie lubią szkoły. W badaniu PIRLS z 2021 roku tylko co trzeci polski czwartoklasista deklarował sympatię do szkoły, co daje nam jedno z ostatnich miejsc w Europie pod tym względem. Nauczyciele skupiają się na testach i wynikach uczniów, a często pomijają ten ważny czynnik – więzi.

Wyniki egzaminów są w wielu krajach publikowane w mediach i od nich zależy sukces szkoły i nauczycieli. To powoduje, że nauczyciele wyróżniają uczniów osiągających wysokie wyniki i pomijają tych, którzy potrzebują wsparcia dopasowanego do ich unikalnych potrzeb. To skutkuje brakiem zaangażowania w życie szkoły i brakiem motywacji do nauki.

Cztery sposoby na świadomi pielęgnowanie poczucia przynależności uczniów do społeczności klasowej.

1: Akceptowanie i pielęgnowanie różnorodności.

Pielęgnowanie wspólnoty opartej na szacunku dla odmienności i uznaniu wewnętrznej wartości każdej jednostki.

Jest to możliwe, gdy uczniowie znają się dobrze. Wszelkie działania, które maja na celu poznanie się uczniów są wskazane i podejmowanie ich jest czasem straconym. Brak akceptacji różności wynika najczęściej z tego, że nie jest ona znana.

Trzeba dążyć do przestrzegania dwóch zasad:

• Każdy uczeń jest mile widziany w naszej społeczności,
• Każdy uczeń jest cenionym członkiem naszej społeczności.

Jednym z bardzo dobrych pomysłów jest losowanie uczniów do ławek na pewien ustalony okres. Dzięki wspólnej pracy i nauce uczniowie się poznają i zaczynają się akceptować.

Przykład idzie z góry, dlatego też nauczyciel musi pokazać, że akceptuje różnorodność i nie zgadza się na żadne wykluczanie.

2: Każdy uczeń jest bezwarunkowo akceptowany.

Każdy uczeń powinien czuć, że jest akceptowany, szanowany i może liczyć na dobre traktowanie przez wszystkich w klasie. Prostym sposobem jest witanie każdego ucznia rano w szkole i nawiązywanie z nim kontaktu wzrokowego. Dobrze, gdy nauczyciel zna swoich uczniów i może nawiązać z każdym rozmowę.

Organizowanie pracy uczniów w parach i w małych grupach buduje poczucie więzi.

3: Każdy uczeń wie, że jest ceniony.

Ważne jest, aby uczniowie czuli, że są cenieni. Nie powinno to zależeć od osiąganych wyników w nauce. Każdy powinien być ceniony jako wyjątkowa i cenna istota ludzka. W takich relacjach nauczyciele akceptują wielowymiarową tożsamość uczniów bez osądzania. Ważne jest wzajemne zaufanie, sprawiedliwe traktowanie, udzielanie pomocy i wsparcia.

Warto spojrzeć w przyszłość, ten mały teraz człowiek w przyszłości może być ważną osobą i nauczyciel ma przywilej teraz towarzyszyć jej w rozwoju. Nauczycielowi powinno towarzyszyć zdanie Korczaka: „Nie ma dzieci, są ludzie”.

Innym sposobem jest pytanie uczniów o opinie i branie jej pod uwagę, wtedy uczniowie widzą, że są szanowani.

4: Reagowanie na bariery przynależności.

Trzy istotne bariery więzi to: stereotypy, inność i naruszanie godności ludzkiej. Te bariery, jeśli występują, to tworzą toksyczne środowisko edukacyjne, w którym uczniowie czują się osądzani, wykluczeni i niedoceniani.

• Stereotypy polegają na przypisywaniu cech i zachowań grupom ludzi w oparciu o uogólnione, niesprawiedliwe lub niedokładne przekonania i założenia.Powodują w osobach nieadekwatne poczucie winy, które w konsekwencji zniechęca, wyzwala cynizm, gniew, apatię i ogólne poczucie sprzeciwu wobec edukacji.
• Inność jest przeciwieństwem przynależności i występuje, gdy uczniowie są inaczej i niesprawiedliwie traktowani ze względu na swoje odmienność. Tak traktowani uczniowie zaczynają ukrywać swoją tożsamość.
• Godność człowieka może być naruszana na wiele sposobów. Jednym z najbardziej szkodliwych sposobów, w jaki naruszamy godność naszą i naszych uczniów, jest obwinianie ich, gdy mają trudności z nauczeniem się tego, czego próbowaliśmy ich nauczyć, lub gdy nie spełniają naszych oczekiwań. Wszelkie etykiety i utrwalające się opinie naruszają godność ucznia, szczególnie, gdy są wypowiadane publicznie.

Głównym przeciwdziałaniem barierom jest poznanie przez nauczyciela swoich uczniów, i nawiązanie z nimi dobrych relacji.

Uczniowie w społeczności pielęgnującej więź rozwijają się, lepiej się uczą i zdobywają przyjaciół na całe życie.

W inicjatywie Frajda z nauczania pracujemy nad praktycznymi przykładami działań nauczyciela, które mogą pomoc w budowaniu więzi w klasie. Jeszcze w październiku ukaże się artykuł Frajdy na ten temat.

Inspiracja artykułem Kathleen M. Budge i Grant Chandler