Ocenianie kształtujące ma już w Polsce swoją ponad dwudziestoletnią historię, nadal jednak nie jest prawidłowo odróżniana ocena kształtująca od sumującej.
Dzieje się tak dlatego, że pojęcie oceny kształtującej poszerzyło się. Nie jest to już tylko pełna informacja zwrotna przekazywana uczniowi – co uczeń zrobił dobrze, co i jak ma poprawić i jak ma się dalej rozwijać. Za ocenę kształtującą czasami są (w pewnym warunkach) uznane np.:
- Wyniki testu informujące, które z odpowiedzi zostały zaznaczone prawidłowo, na ich podstawie uczeń dowiaduje się, co zrobił dobrze, a co źle. Jednak uczeń nie dostaje informacji jak ma poprawić i jak dalej się uczyć.
- Uwaga, którą na bieżąco przekazuje nauczyciel uczniom (najczęściej ustna) podczas ich pracy nad zadaniem. Taka uwaga nie odnosi się do całej pracy, a tylko do bieżącej sytuacji.
Jeśli uznamy, że kształtująca jest każda ocena dająca informację uczniowi – jak postępuje jego proces uczenia się, to różnica pomiędzy ocena kształtującą, a sumującą zaciera się. Można wtedy uznać, że wszystko jest kształtujące.
Dlatego trzeba mocno odróżniać cele jednego i drugiego oceniania.
Ocena kształtująca odnosi się do procesu, a ocena sumująca do efektu.
Ocena kształtująca dostarcza informację o postępach w trakcie nauczania, a ocena sumująca odnosi się do ostatecznego wyniku.
Różnicę widać, gdy spojrzymy na wykorzystaniu tych dwóch ocen: ocena kształtująca ma pomóc uczniowi w uczeniu się, a sumującą dać mu informację o tym – na ile spełnił postawione oczekiwania.
Ocena sumująca (powinna nazywać się oceną podsumowująca), jest oceną uczenia się, zazwyczaj wyrażona jest stopniem; jej celem jest zmierzenie poziomu sukcesu ucznia, szkoły lub programu. Ocena kształtująca dostarcza informacji w trakcie procesu dydaktycznego, przed oceną sumującą, aby uczeń miał szansę ją wykorzystać do doskonalenia uczenia się.
Ocena kształtująca, właściwie wdrożona, jest ciągłym mierzeniem osiągnięć uczniów. Jest potrzebna zarówno uczniom (aby pomagała im się uczyć), jak i nauczycielom, aby lepiej planowali proces nauczania.
Zamieszanie w odróżnianiu wynika z tego, że prawie każdy instrument oceniania może być stosowany do celów podsumowujących lub kształtujących. Różnica tkwi w tym jak dane wynikające z oceny są wykorzystywane. Jeśli dane pomagają poprawić proces uczenia się, to mogą być uznane za kształtujące. Najczęściej jednak ocena stopniem jest przekazywana za późno, gdy uczeń już nie ma szans zmienić niczego, oprócz wniosku – muszę uczyć się pilniej. Ocena sumująca nie daje uczniowi informacji kształtującej. Daje tylko informacje, na ile efekt różni się od spodziewanego ideału. Uczeń nie wie, co i jak ma poprawić. Uczeń potrzebuje informacji na bieżąco.
Ocenę kształtującą można nazwać – oceną dla uczenia się. Powinna ona dotyczyć przyszłości, czyli udzielać wskazówek, jak uczeń ma w przyszłości się uczyć, aby osiągać lepsze efekty, jak ma unikać błędów. Poprawa pracy na podstawie przekazanej informacji zwrotnej ma ucznia nauczyć, jak w przyszłości powinna wyglądać dobrze wykonana przez niego praca. Taka ocena zwiększa odpowiedzialność ucznia za jego proces uczenia się i uczeń staje się „właścicielem” swojego uczenia się.
Wskazówki dla oceny kształtującej:
- Konieczne jest podanie uczniom przed wykonaniem pracy kryteriów sukcesu i odnosić się w informacji zwrotnej tylko do nich.
- Kryteria można ustalić razem z uczniami stosując technikę pracy wzorcowej.
- Jeśli decydujemy się na ocenę kształtującą, to można przeprowadzić quiz wstępny (bez oceniania stopniami), aby pokazać uczniom i nauczycielowi, nad czym trzeba jeszcze pracować. Wtedy sprawdzian będzie wykonany lepiej.
- Warto zachęcać uczniów do samooceny – co zrobiłem dobrze, a nad czym muszę jeszcze pracować, co było dla mnie łatwe, a co trudne.
- Ocena kształtująca powinna być przekazywana na bieżąco, aby mogła monitorować uczenie się.
- Trzeba dbać o to, aby uczniowie korzystali z informacji zwrotnej przekazywanej przez nauczyciela.
- Nie łączyć oceny kształtującej z sumująca.
- Można stosować, po uprzednim przygotowaniu uczniów, ocenę koleżeńską, czyli przekazywanie informacji zwrotnej uczniom nawzajem.
Wielu nauczycieli chciałoby porzucić ocenianie przy pomocy stopni. Nie jest do końca możliwe w Polsce, gdyś wymogi prawne w klasach powyżej trzeciej nakazują wystawienie stopnia na koniec roku szkolnego.
Pewnym wyjściem jest ograniczenie oceniania sumującego.
Są dwie pułapki takiego podejścia:
- Zamiast stopni stosowanie procentów, punktów lub innych symboli, które dają się porównywać
- Łączenie informacji zwrotnej ze stopniem lub dołączanie oceny sumującej do oceny kształtującej.
Obie te pułapki niwelują działanie oceny kształtującej.
W pierwszym przypadku nie jest to ocena kształtująca, tylko sumująca, tylko w innej formie. A w drugim przypadku uczniowie nie korzystają z informacji zwrotnej oczekując na ocenę sumującą i ją uznając za ważną.
- Stephena Chappis
https://www.ascd.org/el/articles/the-best-value-in-formative-assessment
- Miriam Plotinsky
https://www.edutopia.org/article/formative-assessment-progress