OK zeszyt w edukacji domowej

Idea i praktyka OK zeszytu może być z powodzeniem wykorzystana w edukacji domowej.

W tym artykule zajmiemy się:

1. efektywną organizacją procesu uczenia się,
2. co odróżnia OK zeszyt od zwykłego zeszytu,
3. dodatkowymi elementami OK zeszytu
4. korzyściami z prowadzenia OK zeszytu.

1. Efektywna organizacja procesu uczenia się

Z mojego punktu widzenia edukacja domowa napotyka na dwa podstawowe problemy:

• Efektywna organizacja procesu uczenia się
• Ograniczone kontakty społeczne i niemożność wykorzystania ich w procesie uczenia się

W drugim problemie OK zeszyt nie pomoże, ale w pierwszym może być bardzo pomocny. Przede wszystkim trzeba zauważyć, że dziecko nie rodzi się z umiejętnościami organizacyjnymi. My dorośli powinniśmy mu w tym pomoc, a w edukacji domowej bezcenni mogą być w tym rodzice.  Pierwsze co trzeba zrobić, to zapytać dziecko z czym w samodzielnej nauce mam kłopoty? W artykule na blogu Oś świata https://osswiata.ceo.org.pl/2020/09/16/jak-pomoc-uczniowi-w-organizacji-przez-niego-procesu-uczenia-sie/ znajdziecie rady Naphtali Hoff, o co pytać dzieci i jak im pomoc zorganizować naukę. Hoff proponuje wykorzystanie listy zadaniowej. Niby prosta sprawa, ale niesie wiele kłopotów, takich jak:

• Zamieszczanie na liście wszystkich możliwych zadań i traktowanie ich jako koniecznych do wykonania.
• Sporządzanie zbyt długiej listy, która zniechęca.
• Pozbawienie listy priorytetów, czyli wszystkie zdania tak samo ważne.
• Brak określenia czasu potrzebnego na wykonanie zadania.
• Stałe dopisywanie zadań do listy, i przesuwanie się terminów ich wykonania.
• Unikanie zamieszczania zadań, których nie lubimy.

Każdy z tych kłopotów może zniechęcić dziecko do sporządzania i wykorzystania listy zadaniowej i do niezbędnego w uczeniu się – planowania.

We wspomnianym artykule zawarłam rady na każdy z wymienionych kłopotów.

Dlaczego przy okazji OK zeszytu w edukacji domowej zaczynam od listy zadaniowej? Otóż ona powinna towarzyszyć OK zeszytowi. W OK zeszycie jest miejsce na planowanie uczenia się.

Przejdźmy jednak do najważniejszej sprawy, która wielu osobom nie wydaje się oczywista: OK ZESZYT NALEŻY DO UCZNIA,  a nie opiekuna lub do rodziców. NIE PODLEGA OCENIANIU, dziecko ma w nim SWOBODĘ  DZIAŁANIA. Dziecko może się OK zeszytem pochwalić i może poprosić o konsultacje,  ale OK zeszyt jest jego! . My dorośli nie powinniśmy w żadnym wypadku oceniać zawartości OK zeszytu, ani nawet staranności jego prowadzenia, NIE KRYTYKUJMY I NIE OCENIAJMY. Tym nie pomagamy dziecku, a możemy je zniechęcić do jego prowadzenia.

W braku kontroli nad zeszytem dziecka powinno nam pomoc wspomnienie decyzji – dlaczego rozpoczęliśmy dla własnego dziecka edukację domową. Często właśnie dlatego, że nasze dziecko niszczyła nadmierna kontrola ze strony szkoły. Nie róbmy zatem szkoły z edukacji domowej.

Dziecko powinno móc liczyć na pomoc ze strony rodziców, ale tylko wtedy, gdy o nią poprosi, Gdy zaobserwujesz jego trudności z mobilizacją do nauki, to możesz mu zaproponować naukę z OK zeszytem i listą zadaniową. Dalszym Twoim zadaniem jest docenianie wysiłków dziecka, słuchanie go bez oceniania, powstrzymanie się od dawania rad – towarzyszenie dziecku.

2. Czym różni się OK zeszyt od zwykłego zeszytu?

Z dotychczasowych doświadczeń w pracy nauczycieli z OK zeszytem wyszczególniliśmy cztery rzeczy, które charakteryzują OK zeszyt, a często nie ma ich w zwykłym zeszycie. Są to: cele uczenia się, kryteria sukcesu, podsumowanie – refleksja uczącego się, informacja zwrotna.

Omówię te niezbędne elementy, a potem podam listę innych elementów, które stosują nauczyciele prowadzący z uczniami OK zeszyty.

Cele uczenia się – co chcemy osiągnąć , do czego dążymy?

W edukacji domowej uczący się może przed przystąpieniem do uczenia się danego tematu, zastanowić się, czego chciałby się dowiedzieć, co jest w temacie ważne i sformułować cele uczenia się. Może to nie być łatwe szczególnie dla małego dziecka, pomoc rodzica może być tu bardzo potrzebna. Zwykle w podręcznikach są pytania na końcu rozdziału, mogą być pomocne w formułowaniu celu. Bardzo dobrze, gdy uczący się zanim przystąpi do poznawania nowego tematu, przypomni sobie, co już wie na dany temat, z czym mu się nowy temat kojarzy. Wtedy znacznie łatwiej będzie opanowywać nowe treści. Warto w trakcie poznawania tematu wracać do celów i poddać refleksji, jak daleko mamy jeszcze do ich osiągnięcia.

Podam dwa przykłady pierwszy z klas I – III i drugi z matematyki licealnej

1. Temat: Las

Cele: Poznam gatunki drzew i rośliny żyjące w lesie, dowiem się jakie korzyści ma człowiek z lasu.

1. Temat Funkcja kwadratowa

Cele: Dowiem się jak wygląda wykres funkcji kwadratowej, jak można obliczyć jej miejsca zerowe.

Kryteria sukcesu – po czym poznamy, że cel został osiągnięty?

Kryteria sukcesu to lista spraw mówiących o tym: po czym poznamy, ż cele zostały osiągnięte. Powinna to być lista kilku punktów, dość szczegółowych, które mówią nam – do czego powinny doprowadzić nas cele uczenia się.

Kryteria powinny być listą do sprawdzania zarówno w czasie nauki (co już wiem i potrafię) i na końcu, na ile nauczyłem się tego, co powinienem.

W formułowaniu kryteriów sukcesu i ich sprawdzaniu może być pomocny dorosły. Jeśli kryteria sformułuje dziecko w formie pytań, to może poprosić dorosłego, aby mu je zadał i wysłuchał jego odpowiedzi.

Rolą dorosłego może być również wspólne świętowanie faktu, że kryteria zostały osiągnięte.

1. Kryteria sukcesu:

• Znam pięć gatunków drzew rosnących w lesie i potrafię rozpoznać ich liście.
• Znam 3 rodzaje grzybów jadalnych i trzy rodzaje trujących. Potrafię odróżnić je od siebie.
• Potrafię wymienić co najmniej 5 korzyści, które człowiek ma z lasu.

1. Kryteria sukcesu:

• Potrafię na dwa sposoby wyliczyć miejsca zerowe funkcji kwadratowej.
• Na podstawie wzory funkcji potrafię narysować jej wykres.

Uwaga: Cele i kryteria warto formułować do mniejszych części tematu, a nie do całego tematu lub działu!

Podsumowania i refleksja ucznia – zapisane przez ucznia jego własne refleksje dotyczące tego, czego się uczy i czego się nauczył.

Czym częściej uczący zapisuje swoja refleksje, tym dla jego uczenia się jest lepiej. Refleksje mogą być w różnej formie:

• zdania podsumowujące – zadanie polegające na dokończeniu zdania,
• : Dziś nauczyłem się, że…; Zaciekawiło mnie….. itp.,
• mapy myślowe – graficzne opracowanie schematu przedstawiające główne pojęcia tematu i ich powiązania,
• opinie na temat sposobu nauczania – uczeń zapisuje, co w temacie lub metodach nauczania było dla niego interesujące i co pomagało mu się uczyć,
• pytania – uczeń zapisuje własne pytania, które chciałby zadać w związku
  z tematem,
• przygotowanie „ściągawek” na egzamin – uczniowie przygotowują ściągawki na sprawdzian i zapisują najważniejsze pojęcia i wnioski, które warto zapamiętać,
• wolne podsumowanie – uczeń zapisuje, co uważa za stosowne i związane z tematem.

To sam uczący powinien wybrać sposób podsumowania. W programie Szkoła Ucząca Się (SUS) doświadczeni nauczyciele opracowali pudełko refleksji, które może pomoc w wyborze sposobu podsumowania. Można je zakupić w księgarni Civitas: https://civitas.com.pl/pl/p/Pudelko-Refleksji/85

Refleksja jest niezbędna w uczeniu się, dlatego jeśli dziecko się do niej zachęci, to będzie efektywniej się uczyć.

Zdecydowanie NIE NALEŻY ani oceniać, ani krytykować refleksji dziecka. Nawet minimalna krytyka, może zniechęcać dziecko do podejmowania refleksji. Dorosłemu pozostaje tylko doceniane!

1. Las

• Dziecko pisze króciutki esej pt.: Po co człowiekowi las.
• W zeszycie zostaje narysowanych 5 liści drzew i 5 ich zasuszonych odpowiedników

1. Funkcja kwadratowa

• Mapa myśli – wszystko co wiem do tej pory o funkcji kwadratowej
• Gdyby były dopuszczone ściągawki na egzaminie, to co bym na nich umieścił?

Komentarze do wykonanych prac  – informacja zwrotna (co zostało zrobione dobrze; co i jak można poprawić i wskazówka, jak można się dalej się rozwijać). Przed wykonaniem pracy uczący określa kryteria sukcesu do wykonywanego zadania, czyli – po czym poznam, ze pracę wykonałem dobrze.

Ten punkt w edukacji domowej różni się do uczenia się w klasie szkolonej z nauczycielem. W domu nie ma nauczyciela, który może udzielić dziecku informacji zwrotnej.

Pozostaje samoocena w postaci informacji zwrotnej: dziecko na podstawie kryteriów sukcesu do pracy komentuje, które kryteria wykonał dobrze, które nie, poprawia zrobione nieprawidłowo i na koniec dokańcza zdanie: Następnym razem…..

Jeśli rodzice są na to gotowi mogą zaproponować dziecku sprawdzenie jego pracy i przekazanie mu informacji zwrotnej z uwzględnieniem kryteriów sukcesu. Rodzicu ZAPOMINJ O STOPNIACH, twój komentarz ma być informacją zwrotną, a nie oceną w popularnym sensie.

Jeśli w domu w edukacji domowej jest więcej dzieci, to można poprosić starsze, aby udzieliło młodszemu informację zwrotną o jego pracy. Ale tylko wtedy, gdy młodsze dziecko o to poprosi. Dzięki udzielaniu informacji zwrotnej starsze dziecko przypomina sobie, czego się w przeszłości nauczyło, a to jest dla jego procesu uczenia się bardzo korzystne.

Te 4 elementy wystarczą, aby zeszyt nazwać OK zeszytem.

Inne elementy zależą od samego właściciela zeszytu. Przedstawiam je na końcu tego artykułu.

Może się tak zdarzyć, że na początku dzieci nie będą potrafiły prowadzić OK zeszytu – „ładnie”. I to jest w porządku, OK zeszyt NIE MUSI BYĆ PIĘKNY, to dziecko ma być z niego zadowolone. Ważne jest docenienie OK zeszytu przez dorosłego, istotny jest wysiłek, jaki w prowadzenie zeszytu dziecko wkłada. NIEDOPUSZCZALNE jest porównywanie zeszytów dzieci, np. mówienie: „Marysia ma taki estetyczny zeszyt, a twój jest lekko brudny i mało kolorowy”. OK zeszyt ma szansę zostać z dzieckiem na długo, pomóc mu w nauce i w przygotowaniu do sprawdzianu, ale też może być pamiątką na lata.

3. Dodatkowe elementy OK zeszytu

W kursie dla nauczycieli wymieniamy jeszcze następujące elementy:

• Ważniejsze prace ucznia, dziecko uzna za warte zamieszczenia w zeszycie. Najlepiej takie prac, które pokazują rozwój uczącego się. Takie prace mogą być niezwykle pomocne przy powtórzeniu i przygotowaniu do egzaminu.
• Wykonane przez ucznia prace domowe. Jeśli uczeń ma kontakt z nauczycielem, który prowadzi proces uczenia się ucznia, to może mieć zadawane prace domowe. OK zeszyt jest dobrym miejscem na ich przechowywanie. Czasami dziecko może samo poprosić rodzica o zadanie mu pracy do zrobienia, wtedy warto to zrobić.
• Ocena koleżeńska – w szkole jest to informacja zwrotna do pracy innego ucznia, zamieszczona w jego zeszycie. W edukacji domowej, gdy dziecko uczy się samo, nie ma towarzyszy nauki. Ale można takich towarzyszy znaleźć. Słyszałam o organizowaniu kompletów lub nauki w parach. Wtedy taka ocena koleżeńska jest możliwa. Oczywiście, ocenę koleżeńską stasujemy tylko w formie informacji zwrotnej, a nie stopniami. Nie ma żadnego powodu, a wręcz jest to szkodliwe, żeby uczniowie wystawiali sobie wzajemnie stopnie.
• Samoocena – komentarz ucznia do własnej pracy. O tym pisałam wyżej. Prosta formą samooceny jest zaznaczenie światłami: zielony – to już umiem, żółty – tego jeszcze muszę się pouczyć, czerwony – tego zupełnie nie umiem. Może to być informacja uwzględniana potem w planach uczenia się.
• Pytanie kluczowe – zadanie takiego pytania, które zainteresuje dziecko i pobudzi go do szukania na nie odpowiedzi. Tu potrzebny jest dorosły. Tworzenie pytań kluczowych sprawia dużo trudności też nauczycielom. Dlatego, jeśli rodzicowi uda się takie wymyśleć, to wielkie gratulacje.

Przykłady:

1. Co i dlaczego czyni las pięknym?
2. Ile miejsc wspólnych (i od czego to zależy) może mieć wykres prostej i funkcji kwadratowej?

• Ważniejsze zagadnienia związane z tematem, wzory, definicje, pojęcia.

Warto jest zarezerwować miejsce w OK zeszycie na najważniejsze definicje, pojęcia, wzory. Szczególnie jest to korzystne dla uczniów przygotowujących się do egzaminów. Warto wtedy ponumerować strony zeszytu i dać odnośniki do nich przy zamieszczanych pojęciach. Ułatwia to powtórzenia i przygotowanie się do sprawdzianów.

• Spis treści, OK zeszyt może być podzielony na rozdziały i mieć spis treści. Pozwala to na uprządkowanie i odszukiwanie potrzebnych treści.

Zamiast spisu treści można zaznaczać działy kolorowymi karteczkami przyczepionymi do brzegu kartki.

Ślad rodzica – miejsce na opinie rodziców lub wspólnie z rodzicem wykonanych zadań. Jeśli dziecko zdecyduje się dać rodzicom miejsce w swoim OK zeszycie, to będą tam mogli zapisywać swoje notatki, najlepiej w formie docenień pracy dziecka. Taki wspólny OK zeszyt będzie stanowił po latach niezwykłą pamiątkę.

• Źródła – strony internetowe, polecana literatura, opinia ucznia o tym, czego chciałby się jeszcze nauczyć na dany temat, wszelkie pomoce naukowe.
• Plany związane z działem – czego chcemy się nauczyć i po czym to poznamy? Może to być lista zadaniowa. Pod koniec poznawania działu uczeń może podsumować realizację planu.
• Podział zeszytu – w szkole: jedna strona przeznaczona dla nauczyciela (cele, kryteria, informacja zwrotna) i druga przeznaczona tylko dla ucznia. Techniczne rozwiązanie, ale przez wielu nauczycieli uznane za korzystne. W edukacji domowej może się sprawdzać z małymi dziećmi.
• Lapbook – w oryginale to tematyczna teczka, w której autor umieszcza wiadomości na wybrany temat, zapisując je lub rysując w mini książeczkach, fiszkach, kieszonkach, na składanych karteczkach, harmonijkach, itp., które wklejone do teczki tworzą interaktywną, kolorową przestrzeń zachęcającą do nauki. Uczeń uczy się już w samym momencie tworzenia swojej teczki oraz później wykorzystując ją do utrwalania lub powtarzania. Podobną zasadę można wykorzystać w OK zeszycie. Kolorowe karteczki o różnorodnych kształtach, składanki, kieszonki wklejone do zeszytu będą nie tylko atrakcyjną formą notatki, którą dziecko samo opracuje, zaprojektuje i wklei do zeszytu, ale również materiałem do powtórek, prac, zadań, czy projektów, które będzie realizował. Forma składanek umożliwia, np. porównywanie, wskazywanie różnic. Otwierane okienka mogą służyć np. do tworzenia definicji.
  W kieszonkach można przechowywać, np. fiszki, można je na bieżąco uzupełniać, dokładając nowe materiały. Lapbook daje nieskończone możliwości.
• Ściągawki – wykonane przez dziecko podsumowanie najważniejszych wiadomości potrzebnych do egzaminu z danego tematu. Jeśli egzaminujący pozwoli, to można zdawać egzamin posiłkując się ściągawkami, jeśli nie pozwoli, to przy samym tworzeniu ściągawki dużo można się nauczyć.
• Co już wiem i potrafię – Uczący się zastanawia się, co już wie
  i potrafi w związku z nowym tematem. Pytania pomocnicze, które może sobie zadać: Z czym mi się to kojarzy?, Do czego to jest podobne?, Czym się to różni od…?, Co już wiem na ten temat?, Czego chciałbym się dowiedzieć w związku z tym tematem?. Zapisują to w zeszycie. Na końcu tematu, dziecko może porównać swoją wcześniejszą wiedzę z tym, co teraz wie. Czyli widzi, że się uczy. Nauka nabiera sensu.

Na pewno kreatywność dzieci podsunie jeszcze inne pomysły.

4. Korzyści z prowadzenia OK zeszytu.

Wielu nauczycieli prowadzi w szkołach OK zeszyty ze swoimi uczniami, podkreślają, że  OK zeszyt:

• kształtuje samodzielność i odpowiedzialność ucznia,
• pomaga uczniom się uczyć,
• powoduje, że uczniowie są z niego dumni,
• umożliwia śledzenie postępów ucznia,
• pobudza kreatywność uczniów,
• rozwija uczniowskie zainteresowania,
• może zastąpić podręcznik,
• zapewnia uczniom wpływ na proces uczenia się,
• wpływa na sprawczość ucznia,
• motywuje ucznia do uczenia,
• ułatwia nauczanie i uczenie się.
• korzyść z niego mają uczniowie, nauczyciel i rodzice,
• buduje partnerstwo pomiędzy nauczycielem i uczniami i poprawia relacje,