Ocenianie kształtujące – pokonywanie luki

3,5 strony czytania

Ocenianie kształtujące wbrew nazwie nie jest tylko ocenianiem, jest pewną ideą nauczania. Idea ta jest zgodna z intuicją nauczycielską – jak dobrze nauczać, aby uczniowie efektywnie i z przyjemnością uczyli się. Głównym filarem oceniania kształtującego, znanego w Polsce pod skrótem – OK, jest informacja zwrotna.

Definicja OK, którą posługujemy w programie Szkoła Ucząca Się (program prowadzony przez Centrum Edukacji Obywatelskiej i Polsko Amerykańską Fundację Wolności), brzmi następująco:

Ocenianie kształtujące polega na pozyskiwaniu przez nauczyciela i ucznia w trakcie nauczania informacji, które pozwolą rozpoznać, jak przebiega proces uczenia się, aby:

• Nauczyciel modyfikował dalsze nauczanie,
  
• Uczeń otrzymywał informację zwrotną pomagającą mu się uczyć.
  

Zauważmy, że informacja zwrotna ma dwa kierunki. Jeden to informacja, którą pozyskuje nauczyciel od uczniów, na temat, gdzie są w procesie uczenia się. Do tej informacji nauczyciel dostosowuje swoje metody i tak modyfikuje nauczanie, aby każdy uczeń mógł się nauczyć. Druga biegnie od nauczyciela do ucznia i polega na poinformowaniu ucznia, co zrobił dobrze, co i jak ma poprawić i jak ma się dalej rozwijać.

Profesor John Hatti tłumaczy ocenianie kształtujące przy pomocy metafory luki

Uczeń i nauczyciel określają: gdzie powinniśmy dojść oraz badają, gdzie już jesteśmy, a nauczyciel pomaga uczniowi pokonać lukę pomiędzy dwoma tymi miejscami.

Ta metafora choć bardzo trafna ma w sobie pojęcie luki, które ma pesymistyczne konotacje. Dlatego pomyślałam, że może lepiej odnieść się do metafory wspinania: jestem w połowie góry (już sporo wiem) i dążę na wyznaczone miejsce w czym pomagają mi kryteria i nauczyciel.

Do określenia miejsca, gdzie powinniśmy dojść potrzebne są cele uczenia się i kryteria sukcesu.

Nauczyciel planuje cele, sam bądź razem z uczniami. Do celów konstruuje kryteria sukcesu, czyli: Po czym poznamy, że cele zostały osiągnięte?.

Ocenianie kształtujące stoi na stanowisku, że cele i kryteria są uczniowi znane przed przystąpieniem do nauki. Dzięki temu uczniowie stają się “samosterowni”, gdyż mogą planować swoją naukę i brać odpowiedzialność za proces uczenia się. W czasie procesu uczenia się nauczyciel przekazuje uczniowi informację zwrotną o jego pracy. Informacja ta odnosi się ściśle do kryteriów sukcesu, które zostały wcześniej ustalone. Uczeń otrzymujący informację wie, co robi dobrze, a co wymaga zmiany. Wie również w jaki sposób ma tej zmiany dokonać i jak może dalej doskonalić się w nauce. Taka informacja jest mu niezbędna do rozwoju i nie pozyska jej z oceny wyrażonej stopniem. Nie oznacza to jednak, że OK niweluje stopnie szkolne. OK uwzględnia różne rodzaje ocen w zależności od ich funkcji. Ocenę kształtującą – informację zwrotną uczeń otrzymuje w czasie procesu uczenia się, a ocenę sumującą wyrażoną stopniem na koniec tego procesu. Prawo polskie nakazuje wystawienie stopni szkolnych w klasach powyżej III na semestr i na koniec roku szkolnego. Nie przeszkadza to w stosowaniu oceniania kształtującego, jeśli nauczyciel stosuje zasadę oceniania kształtującego w czasie procesu uczenia się ucznia. W klasach I – III można odejść w ogóle od ocen stopniami, gdyż prawo zakłada na koniec roku ocenę opisową. Nieocenianie stopniami, jak najdłużej będzie dla uczniów bardzo korzystne.

Informacja zwrotna, którą otrzymuje uczeń do swojej pracy nie musi zawsze pochodzić od nauczyciela. Uczniowie wzajemnie mogą sobie przekazywać ocenę koleżeńską, a mogą również dokonywać samooceny uwzględniając wcześniej określone kryteria sukcesu. Zarówno ocena koleżeńska jak i samoocena są trudne dla uczniów, dlatego wymagają starannego ich do niej przygotowania.

Ocenianie kształtujące przywiązuje dużą wagę do dialogu na lekcji, do zadawania pytań przez nauczyciela i przez uczniów. Pytania tworzą dobrą lekcję. Dlatego nauczyciel planuje takie pytania i polecenia, które stymulują uczniów do myślenia. Zadaje takie pytania, które wymagają od uczniów zastanowienia i uzasadnienia odpowiedzi. OK przywiązuje również dużą wagę do technik pozyskiwania od uczniów odpowiedzi, dba o to, aby wszyscy uczniowie byli zaangażowani w poszukiwanie odpowiedzi, aby mogli wzajemnie sobie w tym pomagać i aby mieli wystarczający czas na myślenie. Szczególną rolę OK przypisuje błędom, które uważa za niezbędne w procesie uczenia się. Wykorzystuje błędne koncepcje w procesie nauczania uczniów.

Ocenianie kształtujące stara się pozyskać zaangażowanie ucznia w naukę. Już znajomość celów i kryteriów oraz brak oceniania przy pomocy stopni (w czasie, gdy się uczą), motywuje ich do nauki. Nauczyciele wzmagają motywację uczniów do uczenia się poprzez zadawanie tak zwanych pytań kluczowych, które wpływają na zainteresowanie uczniów nauką.

Bardzo ciekawe podejście do oceniania kształtującego preferuje profesor Dylan Wiliam. Razem z zespołem Educational Testing Service program – “Keeping Learning on Track”* opracował pięć strategii oceniania kształtującego:

1. Określanie i wyjaśnianie uczniom celów uczenia się i kryteriów sukcesu.
   
2. Organizowanie w klasie dyskusji, zadawanie pytań i zadań, dających informacje, czy i jak uczniowie się uczą.
   
3. Udzielanie uczniom takich informacji zwrotnych, które umożliwiają ich widoczny postęp.
   
4. Umożliwianie uczniom, by korzystali wzajemnie ze swojej wiedzy i umiejętności.
   
5. Wspomaganie uczniów, by stali się autorami procesu własnego uczenia się.
   

Szerzej o strategiach można przeczytać w publikacji D.Sterna – “Uczę (się) w szkole”, którą można bezpłatnie pobrać ze strony: http://www.ceo.org.pl/pl/ok/news/do-pobrania.

Podejście do OK poprzez strategie jest bardzo eleganckie i całościowe. Strategie ułożone są jakby chronologicznie, to znaczy trzeba zacząć od pierwszej, aby moc mówić na przykład o trzeciej. Za to w ostatniej – piątej możemy odnaleźć wszystkie pozostałe.

Przejdźmy przez wszystkie strategie bardzo krótko.

1. Strategia mówi o celach i kryteriach. Od tego trzeba zacząć i to uczeń ma wiedzieć – gdzie zdąża i w jaki sposób ma cel osiągnąć. Ta strategia łączy się ze strategią piątą, gdyż dzięki jej wprowadzaniu mamy szansę, że uczeń będzie świadomy swojego procesu uczenia się i jest nadzieja, że weźmie odpowiedzialność za ten proces. Pierwsza strategia jest również konieczna w pozostałych strategiach, a szczególnie widać to w trzeciej strategii, Nie jest możliwe przekazywanie uczniowi informacji zwrotnej, gdy nie są znane kryteria oceny.
   
2. Druga strategia ma dwa aspekty: jedna to prowadzenie dialogu (dyskusja w klasie, zadawanie pytań, uzyskiwanie odpowiedzi, “głębokość” i jakość pytań i zadań), a druga to pozyskiwanie od uczniów informacji – jak ich najlepiej nauczać. Jest to bardzo bogata strategia i mało obecna w szkole. Bez dialogu nie ma nauczania i nie ma go też bez refleksji – “Jak nam idzie?”. Samemu nauczycielowi trudno jest właściwie ocenić jakoś zadawanych przez siebie pytań. Często my nauczyciele mamy za duże zaufanie do podręcznika, który przecież nie uwzględnia specyfiki naszej lekcji i sytuacji w klasie. Najlepiej lekcję planować wspólnie z innymi nauczycielami. A jeszcze lepiej, gdy omawia się wspólnie obserwowaną, a wcześniej zaplanowaną wspólnie lekcję. Często okazuje się, że warto zmienić w przyszłości polecenia dla uczniów, tak aby lepiej prowadziły uczniów do celu.
   
3. Ta strategia jest jądrem oceniania kształtującego. Praca z informacją zwrotną musi by wprowadzana stopniowo. Wszystkie strony (nauczyciel, uczeń, rodzice, dyrektor) muszą być poinformowane o zmianie w postaci ograniczenia liczby stopni. Niestety w polskiej szkole królują stopnie, które w małym bardzo stopniu służą procesowi uczenia się.
   
4. Wcześniej pisałam o ocenie koleżeńskiej, która jest dobrą techniką tej strategii. Podstawa tej strategii to współpraca uczniów, czyli praca w grupach i parach. Często, gdy mówi się o pracy w grupie, to pada zarzut, że ocenianie w tym przypadku może nie być sprawiedliwe. Ale w czasie procesu uczenia się zależy nam na ocenie kształtującej, która z samej swojej natury nie może być niesprawiedliwa. W czasie poznawania tematu chcemy, aby uczniowie uczyli się, a nie dbali o oceny sumujące. Inna sprawa to udzielanie uczniom informacji zwrotnej na temat ich umiejętność pracy w grupie, to może pomoc uczniom doskonalić się w tej dziedzinie. Wprowadzać czwartą strategię pomagają: wzajemne nauczanie i praca metodą projektu zespołowego.
   
5. Ostatnia piąta strategia skupia wszystkie pozostałe. Gdybyśmy mieli w szkołach samych świadomych i odpowiedzialnych uczniów, to nic innego nie byłoby nam już potrzebne, ale nie mamy tylko takich uczniów i dlatego musimy zadbać, aby tacy się stawali. Warunki sprzyjające takim postawom to: poczucie własnej wartości u uczniów, ich motywacja i zaangażowanie w naukę oraz branie odpowiedzialności za swój los. Może nam w tym dziele pomóc przede wszystkim docenianie osiągnięć uczniów, kształtowanie umiejętności samooceny, dawanie uczniom możliwości wyboru, pozwalanie na samodzielność (czyli nie podawanie rozwiązań, ale dochodzenie samemu do rozwiązania), zadawanie uczniom pytań kluczowych (angażujących ich w naukę), wskazywanie powiązania tego czego się uczymy z rzeczywistością (zastosowanie w realnym życiu), stawianie przed uczniami wyzwań na miarę ich możliwości i w końcu niezachwiana wiara nauczyciela w możliwości jego uczniów.
   

Uczeń uczy się ochoczo,

gdy wie czego oraz po co.

Szybciej wiedzę ugruntuje

kiedy z nim się dyskutuje.

Informując go masz sprawić,

żeby wiedział, co poprawić.

Koleżanki i koledzy

też są ważnym źródłem wiedzy.

Uczeń lepiej się nauczy,

gdy rozumie, jak się uczy.

Wiersz Witolda Szwajkowskiego