Fragment publikacji Danuty Sterna pochodzący z książki – “Jakość edukacji. Różnorodne perspektywy” – pod redakcją dr Grzegorza Mazurkiewicza. Artykuł zawiera omówienie wszystkich pięciu strategii oceniania kształtującego:

  1. Określajmy i wyjaśniajmy uczniom cele uczenia się i kryteria sukcesu.
  2. Organizujmy w klasie dyskusje, zadawajmy pytania i zadania, dostarczające informacji o tym, czy i jak uczniowie się uczą.
  3. Udzielajmy uczniom takich informacji zwrotnych, które umożliwiają im robienie widocznych postępów.
  4. Umożliwiajmy uczniom wzajemne korzystanie ze swojej wiedzy i umiejętności.
  5. Wspomagajmy uczniów tak, aby stali się autorami procesu własnego uczenia się.

7 stron czytania

Warunki niezbędne dla dobrego nauczania i uczenia się można ująć w pięciu strategiach nauczania. Podejście takie jest prowadzone w programie Szkoła ucząca się prowadzonym przez Centrum Edukacji Obywatelskiej i Polsko-Amerykańską Fundację Wolności, a zaproponowane zostało w programie “Keeping Learning on Track”
opracowanym przez zespół pracujący w amerykańskim Educational Testing Service.

I.
Określanie i wyjaśnianie uczniom celów uczenia się i kryteriów sukcesu.

Pierwsza z nich zapewnia uczniom informację: po co się czegoś uczą (cel) i co będzie podlegało ocenie (kryteria sukcesu).

Uczniowie mają prawo wiedzieć do czego dąży nauczyciel nauczający ich danego tematu. Wiedza ta jest im niezbędna do prawidłowego przebiegu procesu uczenia się. Uczeń świadomy celu ma znacznie większe szanse na osiągniecie sukcesu w nauce. Również dzięki znajomości celów uczenia się wzrasta u uczniów motywacja do poznawania i uczenia się. Nauczyciel planując lekcję zastanawia się – po co uczy danego tematu, jak to może się przydać uczniom. Wymaga to od niego refleksyjnego podejścia do programu nauczania, ale również nakłada obowiązek przedstawienia i wytłumaczenia celów uczniom. Nauczyciel powinien upewnić się, czy uczniowie rozumieją cele.

Dobrą praktyką jest przedstawianie uczniom celów w formie pisemnej, aby uczniowie mogli w każdej chwili zweryfikować swoje uczenie – czy podąża ono w dobrym kierunku. Ambitne podejście do celów może przyjąć formę wspólnego ustalania celów przez nauczyciela wraz z uczniami. Nie zawsze jest to możliwe, ale taka praktyka jest bardzo korzystna dla procesu uczenia się, gdyż czyni uczniów odpowiedzialnych za ten proces.

Równie ważne jest podsumowanie celów, czy zostały osiągnięte i w jakim stopniu. Uczniowie mogą dzięki temu być świadomi swojego sukcesu i tego, że się uczą. Refleksja nad realizacją celów może przyjąć różne formy. Nauczyciel może zapytać uczniów o ich opinię, może zadać im pytania kontrolne, może poprosić ich o dokończenie zdań, których początek ma ścisły związek z celami lekcji (np.: Dzisiaj dowiedziałem się, że…), może również poświęcić czas na dyskusję na temat realizacji celów. Uzyskana od uczniów w taki sposób informacja powinna służyć nauczycielowi do planowania następnych kroków w procesie nauczania. Dla ucznia jest to dowód, ze potrafi się uczyć i ze faktycznie przybywa mu wiedzy. Ma to ścisły związek z drugą strategią, którą omówimy w następnym punkcie.

Drugim elementem pierwszej strategii jest ustalanie i podawanie uczniom informacji – co będzie podlegało ocenie. Informacja ta powinna być bardzo konkretna, tak, aby uczeń sam mógł ocenić, czy opanował dany materiał w wystarczającym stopniu. Każda lekcja i każdy sprawdzian powinien być poprzedzony podaniem uczniom kryteriów sukcesu. Dobrą praktyką jest podawanie uczniom na początku lekcji kryteriów sukcesu i zbieranie ich sukcesywnie w pakiet, który pomoże uczniom przygotować się do sprawdzianu podsumowującego.

Bardziej zaawansowana metoda polega na ustalaniu kryteriów sukcesu wraz z uczniami. Dobrą praktyką jest pokazywanie przez nauczyciela dobrze wykonanej pracy (np. dobrze napisanego wstępu do wypracowania) i ustalanie wraz z uczniami – co powoduje, że to jest dobra praca (wstęp). W ten sposób powstaje lista wskazówek, którymi uczniowie mogą się kierować przy wykonywani zadania (np. pisania wypracowania).

Takie postepowanie przyczynia się do zwiększenia u uczniów świadomości procesu uczenia, co ma związek również z czwartą strategią.

Jeśli nauczycielowi uda się wprowadzić pierwszą strategię do swojej pracy, to uczniowie potrafią odpowiedzieć na dwa pytania:

  1. Jaki jest cel uczenia się danego tematu? Po co się tego uczę?
  2. Czego wymaga ode mnie nauczyciel? Co powinienem umieć, abym był dobrze oceniony?

     

    II.
    Strategia : Organizowanie w klasie dyskusji, zadawanie pytań i zadań, dających informacje, czy i jak uczniowie się uczą.

Nauczyciel, który stosuje drugą strategię, wie na jakim etapie nauki są jego uczniowie i do tej wiedzy dostosowuje nauczanie. Nauczyciel prowadzi z uczniami dialog na temat tego, co już zrozumieli, a na co należy jeszcze poświęcić czas. Procesowi nauczania towarzyszy ciągły monitoring. Nauczyciel rozpatruje “strefę najbliższego rozwoju” ucznia i pomaga mu ustalić jego następny krok w procesie uczenia się.

Innym aspektem tej strategii jest umiejętne zadawanie uczniom pytań. Takich pytań, które stymulują myślenie, angażują uczniów naukę, zachęcają do poszukiwania odpowiedzi. Proces nauczania powinien być oparty o pytania, do odpowiedzi których uczniowie dochodzą samodzielnie. Łączy się to z również z czwartą i piątą strategią.

Lekcja na której zakorzeniona jest druga strategia różni się od tradycyjnej lekcji tym, że nie jest monologiem lub wykładem nauczyciela. Jest dialogiem pomiędzy nauczycielem i uczniami.

Szczególnie dobrą praktyką nauczycielską jest zadawanie zadań mających na celu uaktywnienie wiedzy, którą uczniowie już posiadają. Są to pytania o porównywanie, znajdywanie różnic i podobieństw, jak również tworzenie map myślowych, aby powiązać różne koncepcje.

W jaki sposób sprawdzić, czy nauczyciel stosuje drugą strategię? Czym charakteryzuje się jego lekcja?

  • Nauczyciel zadaje uczniom pytania otwarte, a nie zamknięte.
  • Nauczyciel pozyskuje od uczniów informację, na jakim etapie kształcenia są.
  • Nauczyciel nie idzie dalej z programem, gdy jego uczniowie nie są na to gotowi.
  • Nauczyciel zadaje uczniom pytania mające na celu porównanie i powiązanie tematu z wcześniejsza wiedzą uczniów.
  • Uczniowie zachęcani są do samodzielnego rozwiązywania problemu.
  • Uczniowie nie boją się zadawać nauczycielowi pytań i nawiązują z nim dialog.
  • Tradycyjna metoda wykładu ograniczona jest do minimum.

 

Trzecia strategia dotyczy również współpracy nauczyciela z uczniami w procesie nauczania i uczenia się.

III.
Udzielanie uczniom takich informacji zwrotnych, które umożliwiają ich widoczny postęp.

Uczniowie potrzebują informacji i swoich osiągnięciach i ocenie swojej pracy. Stopień, który wystawia nauczyciel uczniowi (podsumowujący jego pracę) nie jest informacją użyteczną. Ocena pracy ucznia, aby była przez ucznia wykorzystana dla procesu uczenia się powinna mieć formę wyczerpującego komentarza – informacji zwrotnej. Taka informacja zawiera cztery elementy:

  • Co uczeń zrobił dobrze.
  • Co należy poprawić.
  • Jak należy poprawić.
  • Jak uczeń ma się dalej rozwijać.

Informacja zwrotna odnosi się tylko do wcześniej ustalonych (strategia pierwsza) kryteriów sukcesu. Dlatego tak ważna jest pierwsza strategia, aby uczniowie wiedzieli, co będzie podlegała ocenie i aby umowa dotycząca tego zagadnienia byłą przestrzegana przez nauczyciela.

Formułowanie przez nauczyciela informacji zwrotnej dla ucznia pomaga mu w rozpoznaniu “strefy najbliższego rozwoju” ucznia i przekazania uczniowi wskazówek do dalszej drogi jego rozwoju. Dzięki informacji zwrotnej uczeń zauważa, że się uczy i nabiera chęci do dalszej nauki.

Nauczyciel stosujący trzecią strategię zapowiada uczniom, które z ich prac będą oceniane oceną sumującą – stopniem, a które informacją zwrotną. Kieruje się zasadą, że w czasie procesu uczenia się uczeń jest oceniany przy pomocy informacji zwrotnej, a na końcu procesu – stopniem. Zapowiedź formy oceniania jest przez nauczyciela konsekwentnie przestrzegana, co daje uczniom poczucie bezpieczeństwa i współpracy z nauczycielem w ich procesie uczenia się.

Uczeń potrzebuje informacji nie tylko o swoich sukcesach i błędach, ale również o tym w jako sposób powinien poprawić pracę i jak ma planować dalszy swój rozwój. Ważne jest skorygowanie błędnych koncepcji i błędnego rozumowania. Taką informację może dać mu tylko nauczyciel stosujący trzecią strategię. Stopień wystawiany pod pracą ucznia, jest jedynie informacją w liczbach, o tym na ile praca ucznia odbiega od idealnej pracy w rozumieniu nauczyciela.

Wbrew powszechnemu poglądowi wystawianie uczniowi ocen niedostatecznych w małym stopniu mobilizuje go do pracy, a już na pewno nie daje wskazówek, co ma uczeń zrobić, aby jego praca była oceniana lepiej.

Badania pokazują, że tylko komentarz wpływa na poprawę efektywności nauczania uczenia się. Jeśli uczeń otrzymuje tylko stopień, to ta informacja nie wpływa ani na efekty nauczania, ani na motywację ucznia do nauki. Również łączenie informacji zwrotnej w postaci komentarza z wystawieniem stopnia też nie ma pozytywnego wpływu na wyniki i na motywację. W tym przypadku uczniowie nie czytają komentarza lub jeśli nawet go przeczytają, to nie pamiętają zawartych w nim informacji. Największy wpływ na efekty nauczania i na motywację ucznia ma sam komentarz nauczyciela, bez stopnia!

Dlatego postulowane jest rozdzielenie oceny bieżącej w formie informacji zwrotnej od oceny stopniem.

O ocenie bieżącej napisał we wstępie do podstawy programowej profesor Zbigniew Marciniak:

Każdy uczeń jest oceniany na co dzień, w trakcie całego roku szkolnego przez swoich nauczycieli. Właściwie stosowana bieżąca ocena uzyskiwanych postępów pomaga uczniowi się uczyć, gdyż jest formą informacji zwrotnej przekazywanej mu przez nauczyciela. Powinna ona informować ucznia o tym, co zrobił dobrze, co i w jaki sposób powinien jeszcze poprawić oraz jak ma dalej pracować. Taka informacja zwrotna daje uczniom możliwość racjonalnego kształtowania własnej strategii uczenia się, a zatem także poczucie odpowiedzialności za swoje osiągnięcia. Ocenianie bieżące powinno być poprzedzone przekazaniem uczniowi kryteriów oceniania, czyli informacji, co będzie podlegało ocenie i w jaki sposób ocenianie będzie prowadzone.

W jaki sposób poznać, czy nauczyciel stosuje trzecią strategię?

Można to zauważyć przeglądając zeszyty uczniów i sprawdzając, czy uczniowie otrzymują pełną informację zwrotną o swojej pracy. Można zapytać uczniów, czy przed wykonaniem pracy czy sprawdzianem wiedzą, jak powinna wyglądać dobrze wykonana praca. Czy wiedzą w jaki sposób powinni poprawić swoją pracę, czy wykonują poprawę. A w końcu, czy potrafią planować swój rozwój i czy nauczyciel im w tym pomaga.

Dochodzimy do czwartej strategii, która również jest niezbędna dla właściwego procesu uczenia się. Polega ona na tym, że uczniowie są świadomi tego, że się uczą i biorą odpowiedzialność za swój proces uczenia się.

IV.
Wspomaganie uczniów, by stali się autorami, podmiotami, “właścicielami” procesu własnego uczenia się.

Z psychologii poznawczej i z teorii konstruktywizmu wynika jasno, że to uczeń się uczy, a nie nauczyciel wlewa mu wiedzę na głowy. Jeśli uczeń nie będzie chciał się nauczyć i nie będzie zmotywowany do nauki, to mimo dużych wysiłków nauczyciela nie nauczy się. Problem motywacji jest jednym z największych problemów obecnej szkoły. I nie zniknie, jeśli uczeń nie weźmie odpowiedzialności za swoją naukę. Aby uczeń stał się “właścicielem” własnego procesu uczenia się, trzeba go do tego przygotowywać.

Po pierwsze uczeń musi mieć wiarę w swoje możliwości, a po drugie powinien być zainteresowany tym co proponuje nauczyciel podczas lekcji. Mimo, że oba te warunki są sformułowane po stronie ucznia, to zależą one w dużym stopniu od nauczyciela.

To nauczyciel powinien budować w uczniach poczucie wartości i wierzyć w ich możliwości uczenia się. Zachęcać uczniów do podejmowania wyzwań i stwarzać im takie warunki, aby mogli bezpiecznie ryzykować. łączy się to z trzecią strategią, która zaleca nieocenianie uczniów stopniami (od czego wiele zależy), ale przekazywanie im rozwijającej ich informacji zwrotnej. Uczeń świadom swoich możliwości łatwiej podejmuje wyzwania i bardziej świadomie się uczy. Na odpowiedzialność uczniów wpływa też pierwsza strategia, mówiąca o konieczności współpracy z uczniami w zakresie tego czego i dlaczego się uczą. Bardzo dobrą praktyką jest dawanie uczniom wyboru, np. przy wykonywaniu pracy domowej do wyboru. Również ważna jest możliwość samodzielnego dochodzenia do rozwiązania, a nie zapoznawanie uczniów z gotową odpowiedzią.

Bardzo dobrą praktyką jest opracowywanie przez nauczyciela pytań (zwanych kluczowymi) do lekcji, które zachęcają uczniów do poszukiwania odpowiedzi i angażują ich w naukę. Takie pytanie może prowadzić lekcję od jego zadania na początku lekcji do uzyskania odpowiedzi pod jej koniec. Pytanie kluczowe upewnia uczniów co do sensu uczenia się danego tematu.

Pomocą w czwartej strategii jest powiązanie tematu z rzeczywistością w której żyją uczniowie. Czyli odejście od abstrakcyjnej wiedzy na rzecz wszelkich zastosowań.

Do współpracy w tej strategii można zaprosić rodziców, prosząc ich, aby nie pytali swoich dzieci – jaki stopień otrzymałeś, ale czego się dziś w szkole nauczyłeś. Dzięki temu uczeń może wziąć odpowiedzialność za swój proces uczenia się.

Na wzięcie odpowiedzialności bardzo dobrze wpływa umiejętność samooceny. Jest to bardzo trudna umiejętność, nawet rzadka u dorosłych, dlatego nauczyciel powinien ją ćwiczyć z uczniami. Pomaga w tym pierwsza i trzecia strategia – jasne określenie tego co będzie oceniane oraz wzorowanie się na rzetelnej informacji zwrotnej, którą nauczyciel przekazuje uczniom.

Rozpoznanie przez osobę z zewnątrz stosowania przez nauczyciela czwartej strategii nie jest proste. Trudno ocenić stopień świadomości uczniów i ich odpowiedzialności. Zresztą proces przejmowania odpowiedzialności nigdy się nie kończy.

Co może świadczyć o tym, że nauczyciel pracuje nad czwartą strategią?

  • Uczniowie poprawiają swoje prace.
  • Uczniowie odrabiają zadaną przez nauczyciela pracę domową.
  • Uczniowie z chęcią podejmują wyzwania.
  • Nauczyciel poleca uczniom samodzielne dochodzenie do rozwiązania problemu.
  • Uczniowie potrafią sami ocenić swoją pracę.
  • Nauczyciel nawiązuje do zastosowań wiedzy w realnym życiu.

 

V.
Umożliwianie uczniom, by korzystali z siebie nawzajem jako “zasobów edukacyjnych”.

Ostatnia strategia oparta na stwierdzeniu, że proces nauczania jest procesem społecznym.

Człowiek najlepiej uczy się w grupie. Nauczyciel świadomy tego faktu tak organizuje proces uczenia się, aby uczniowie pracowali w parach lub grupach. Dzięki pracy w zespole uczniowie uczą się od siebie nawzajem, a przede wszystkim uczą się współpracy, której bardzo będą potrzebowali w dorosłym życiu. Nauczyciel wykorzystujący piątą strategię poleca w czasie procesu uczenia się, poszukiwanie odpowiedzi na pytania w parach. Pozostawia uczniom czas na dyskusję i ustalenie odpowiedzi. Rozmowa pomiędzy uczniami na temat tego czego się uczą, wiążę poznawaną wiedzę z tym co już uczniowie wiedzą i pomaga lepiej im zrozumieć zagadnienie. Uczniowie powinni mieć szansę na przedstawienie w formie ustnej tego czego się uczą, wtedy lepiej to rozumieją.

Dobrą praktyką jest stosowanie metod: metody projektu i metody rozwiązywania problemów (PBL). Ale również pozyskiwanie odpowiedzi od par uczniów tak zwanych partnerów do rozmowy.

Piątą strategię można również użyć do oceny koleżeńskiej. Uczniowie na podstawie znanych wcześniej kryteriów przekazują sobie wzajemnie informację zwrotną o wykonanej pracy.

Dobrą praktyką jest również wzajemne nauczanie, czyli zorganizowanie tak procesu nauczania, aby jedni uczniowie uczyli drugich.

Rozpoznanie piątej strategii jest dość łatwe. Wystarczy sprawdzić, jak często nauczyciel stwarza uczniom warunki do pracy w parach i grupach.

Pięciu strategiom umożliwiającym dobre nauczanie towarzyszyć powinna współpraca nauczycieli zarówno na terenie szkoły, jak i poza nią. W szkole bardzo dobrą praktyką jest współpraca nauczycieli w małych grupach. Celem takiej grupy jest wspólne planowanie nauczania, refleksja nad stosowanymi metodami dydaktycznymi, ich efektywnością i sposobami oceniania uczniów. Ten sposób doskonalenia prowadzi do najlepszych zmian w sposobach nauczania nauczycieli.

Po czym można poznać, że w szkole działają efektywne grupy współpracujących ze sobą nauczycieli?

  • Ustalony jest skład grup i terminy spotkań.
  • Nauczyciele uczących w równoległych klasach ustalają wspólnie cele lekcji, kryteria dobrze wykonanej pracy, kryteria oceniania. Wspólnie planują sprawdziany, analizują je pod kątem stosowanych przez poszczególnych nauczycieli metod nauczania.
  • Nauczyciele odwiedzają się wzajemnie na lekcjach, omawiają je i wyciągają wnioski do dalszej pracy.
  • Działania grup są przedstawiane podczas spotkań rad pedagogicznych lub innych spotkań grona pedagogicznego.
  • Dyrektor przy planowaniu doskonalenia zewnętrznego zasięga opinii nauczycieli, a po szkoleniu analizuje wraz z nimi efektywność doskonalenia.