Nowy artykuł Lęk przed wypowiedzią z serii „Frajda z nauczania” został opublikowany na FB ORE oraz w zakładce WPOW: https://ore.edu.pl/2025/05/danuta-sterna-lek-przed-wypowiedzia/ 19 stron czytania.

Zapraszam do przeczytania. To ostatni artykuł Frajdy z nauczania na stronie ORE w tym roku szkolnym. Może spotkamy się w następnym roku szkolnym.

Poniżej skopiowany artykuł z pdf. Radzę czytać w linku powyżej.

Danuta Sterna
Frajda z nauczania
Lęk przed wypowiedzią
Autorka
Danuta Sterna
Nauczyciele praktycy
Iwona Zając, Justyna Klink-Jelito, Jolanta Łosowska, Danuta Sterna,
Dorota Kujawa-Weinke, Natalia Czarnecka, Patrycja Doroszewska-Olender, Mariola Dąbek-Nagacz, Magdalena Niedziela, Justyna Krawczyk,
Barbara Jaworowicz, Karina Wojcik, Iwona Chrzęściewska, Krystyna Dąbek
Redakcja merytoryczna
Marzena Odzimek-Jarosińska
Wydział Polityki Oświatowej i Współpracy
Redakcja i korekta
Karolina Strugińska
Ilustracje
Danuta Sterna
Projekt okładki
Barbara Jechalska
Redakcja techniczna i skład
Wojciech Romerowicz
Grafika na okładce: © Victory-stoker/Bank zdjęć Photogenica
ISBN 978-83-67366-84-7
© Ośrodek Rozwoju Edukacji
Warszawa 2025
Ośrodek Rozwoju Edukacji
Aleje Ujazdowskie 28
00-478 Warszawa
tel. 22 345 37 00
www.ore.edu.pl
Spis treści
Lęk przed wypowiedzią 4
Strategie zachęcania 4
Pomysły „Frajdy z nauczania” 6
Zachęcające gesty 6
Powtórkowe oswajanie 7
Ośmielające gry na lekcjach języka francuskiego 8
Zasady motywujące do mówienia 8
Głośne rozumowanie na matematyce 9
Przegadywanie lęku 10
Minimalizowanie stresu 10
Ruch i rozrywka 11
Łagodzenie negatywnych doświadczeń 13
Oswajanie na starcie 13
Dodawanie odwagi 14
Dobre błędy 15
Germanistyczne innowacje 15
10 oswajających tricków 16
Anglistyczne rozwiązania 18
Informacje o autorce 19
4
Danuta Sterna  Frajda z nauczania  Lęk przed wypowiedzią
Lęk przed wypowiedzią
Uczniowie często odczuwają lęk przed wypowiadaniem się na forum klasy. Z jednej
strony obawiają się oceny ze strony nauczyciela, a z drugiej – ośmieszenia w oczach kolegów
i koleżanek. W tym artykule podzielę się kilkoma sposobami ośmielania uczniów
do udzielania odpowiedzi w klasie.
Umiejętność wypowiadania się jest bardzo ważna w życiu. Kształtowanie jej u uczniów
okazuje się jednak niełatwe, zwłaszcza w licznych klasach, które wciąż stanowią standard
w szkołach. Jej rozwijaniu sprzyjają: dobra atmosfera w zespole klasowym, pogłębione
relacje w gronie uczniowskim oraz brak krytyki.
Wszelka praca w grupach pomaga uczniom dzielić odpowiedzialność za końcowy efekt
wypowiedzi. Najlepiej, gdy podczas realizacji kolejnych zadań zmienia się skład grup.
Dzięki pracy w różnych zespołach uczniowie mają okazję lepiej się poznawać i rozwijać
umiejętność współpracy. Prezentacja podsumowująca pracę i towarzysząca jej wypowiedź
powinny być zawsze wynikiem wspólnego namysłu i negocjacji całej grupy.
Wzajemne poznanie się jest kluczem do śmiałej wypowiedzi. Dlatego trzeba stwarzać
uczniom okazje, by wchodzili w interakcje i coraz więcej dowiadywali się o swych kolegach.
Można to osiągnąć, przydzielając uczniom miejsca w ławkach poprzez losowanie,
organizując pracę w parach i w małych grupach. Warto także wprowadzić elementy
rozluźnienia i zabawy, które sprzyjają integracji, np. można poprosić uczniów, aby wstali
z krzeseł i chodzili po sali w rytm muzyki. Gdy muzyka cichnie, każdy uczeń staje naprzeciwko
kolegi lub koleżanki, z którymi wymienia opinie na wcześniej ustalony temat.
Ocenianie może zniechęcać uczniów do wypowiadania się. Jeśli chcemy, aby swobodnie
wygłaszali opinie, nie powinniśmy ich za nie oceniać. Pomocne może się okazać
wspólne sformułowanie i przestrzeganie zasad prowadzenia dyskusji, takich jak: brak
krytykowania, nieprzerywanie wypowiedzi, niewynoszenie opinii poza salę lekcyjną,
unikanie „wycieczek osobistych”. Nauczyciel może obserwować uczniów podczas dyskusji
i informować ich za pomocą umówionego sygnału, gdy naruszają ustalone reguły.
Strategie zachęcania
Największe znaczenie w zachęcaniu uczniów do formułowania ustnych wypowiedzi
ma promowanie przez nauczyciela braku krytyki. Każdy mówiący musi mieć poczucie
bezpieczeństwa wynikające z wiedzy, że jego sposób wypowiadania się, język, dobór
przykładów, poczucie humoru itp. nie zostaną skrytykowane przez kolegów. Dyskusji
podlegać mogą wygłaszane tezy, ale nie osoba mówiącego. Zasada unikania krytyki
5
Danuta Sterna  Frajda z nauczania  Lęk przed wypowiedzią
powinna dotyczyć także nauczyciela – jego komentarze na temat uczniowskich wypowiedzi
muszą być wspierające, konstruktywne, pozbawione drwiny i ironii, nastawione
na docenianie.
By zmotywować uczniów do mówienia na forum, a także pomóc im w zorganizowaniu
wypowiedzi, nauczyciel może polecić, by zapisali w zeszytach, lub wywiesić na ścianie
następujące zalecenia:
1. Możesz zatrzymać się i zebrać myśli.
2. Popełnianie błędów jest częścią uczenia się.
3. Mów powoli i skup się na swoich myślach.
4. Weź głęboki oddech, zanim zaczniesz mówić.
5. Poświęć 5–10 sekund na zaplanowanie wypowiedzi, zanim zaczniesz mówić.
Warto podczas zajęć dydaktycznych wdrożyć kilka pomysłów, które mogą pomóc
w oswajaniu uczniów z wypowiadaniem się na forum:
• Gra „Dokończ historię” – polega na tym, że każdy z graczy wymyśla kolejne zdanie
opowieści, opierające się na pomyśle poprzedniej osoby. Następny uczeń musi
dostosować się do tego, co powiedział poprzednik – i rozwinąć jego myśl. Nikt nie
ocenia poprzednich wypowiedzi, lecz stara się rozwinąć historię.
• Zabawa „Obiegowe odpowiedzi” – wymaga podziału uczniów na grupy 2- lub
3-osobowe. Każda z grup otrzymuje od nauczyciela kartkę papieru z pytaniami
i ma około 5 minut, aby zapisać na niej odpowiedzi i przekazać ją do uzupełnienia
następnej grupie. Kartki są wymieniane, dopóki nie wrócą do swojej pierwotnej
grupy. Na koniec wszystkie odpowiedzi zostają odczytane. Uczniowie określają,
co ich zaskoczyło w odpowiedziach kolegów, a co zainspirowało.
• Debata oksfordzka. Uczniowie są podzieleni na dwie grupy. Każda z nich ma za zadanie
przyjąć określoną postawę wobec podanej przez nauczyciela tezy. Uczniowie
muszą ustalić argumenty popierające wyznaczone im stanowisko. Zachęca ich
to do poszukiwania logicznych motywacji i rozumienia punktu widzenia innych osób.
• „Burza mózgów” – polega na podawaniu pomysłów bez ich osądzania, mogą nawet
być nierealistyczne. Istotne jest znalezienie jak największej liczby rozwiązań
danego problemu.
Jeśli nauczycielowi uda się zachęcić uczniów do swobodnego wypowiadania opinii,
ma szansę stworzyć w klasie atmosferę sprzyjającą wymianie poglądów i wzajemnemu
uczeniu się. Zapobiega też wykluczeniu i mobbingowi rówieśniczemu.
6
Danuta Sterna  Frajda z nauczania  Lęk przed wypowiedzią
Pomysły „Frajdy z nauczania”
Nauczyciele różnych przedmiotów szkolnych tworzący forum „Frajda z nauczania” podzielili
się dobrymi praktykami, dzięki którym udaje im się ośmielić uczniów i zachęcić
do publicznego wypowiadania się, by kształtować tę potrzebną umiejętność. Poniżej
znajdują się przedstawione przez nich propozycje.
Zachęcające gesty
Iwona Zając – nauczycielka języka polskiego w Szkole Podstawowej nr 16 z Oddziałami
Integracyjnymi im. Orląt Lwowskich w Przemyślu
Jak ośmielam uczniów do wypowiadania się na zajęciach języka polskiego? Poniżej
przedstawiam stosowane przeze mnie rozwiązania, które temu służą. Przede wszystkim
nigdy nie wymagam zgłaszania się oraz wstawania w ławce. To dyscyplinujące gesty,
które od razu każą umilknąć, a nie rozwijać wypowiedź. Podczas omawiania jakiejś
kwestii, uczniowie mogą swobodnie się wypowiadać, a moją rolą jest nauczyć ich, by
sobie nie przerywali.
Kiedy analizujemy jakieś zagadnienie gramatyczne i nikt nie chce „wyrywać się” do odpowiedzi
lub zgłaszają się wciąż te same osoby, nie pozwalam na swobodę. Wskazuję,
kto ma odpowiedzieć. Jeśli odpowiadający nie radzi sobie, staram się nie czekać, aż
całkiem się zawstydzi, ale znaleźć mu pomocnika. Czasem zamiast wywoływać pytanych
wedle własnego upodobania, stosuję patyczki, na których są umieszczone imiona
uczniów. Zestaw patyczków mam zawsze pod ręką w kubku – losuję imię i odkładam
7
Danuta Sterna  Frajda z nauczania  Lęk przed wypowiedzią
patyczek. Nikt nie wie, kiedy „ślepy los” zechce wywołać go do odpowiedzi, dzięki czemu
uczniowie są uważni w czasie zajęć i mają dużo więcej do powiedzenia.
Podczas lekcji związanych z nauką redagowania tekstów często stosuję wspomaganie
w postaci obrazu. Uczniowie mają obecnie problem z twórczym wypowiadaniem się –
wykorzystanie materiałów wizualnych pomaga im. Przydatne są też kostki do gry Story
Cubes pozwalające np. na wspólne tworzenie opowieści. Grając nimi, uczniowie zwracają
większą uwagę na rysunki niż na reakcje kolegów. Motywująco działa na nich także chęć
rywalizowania na zasadzie: „kto komu bardziej utrudni dalsze opowiadanie”.
Powtórkowe oswajanie
Justyna Klink-Jelito – nauczycielka matematyki w Publicznej Szkole Podstawowej nr 1
im. Janusza Korczaka w Zdzieszowicach
Lęk uczniów przed wypowiedzią to zjawisko, z którym stykamy się w naszej pracy każdego
dnia. Bariera powstrzymująca przed wypowiadaniem się może wynikać, jak już wcześniej
wspomniano, z obawy przed oceną nauczyciela lub uczniów. Może również być efektem
braku pewności siebie. Niejednokrotnie po rozwiązaniu zadania uczeń nie dzieli się
swoim wynikiem z innymi, bo nie ma przekonania, że jego rozwiązanie jest poprawne.
Mój sposób na przełamanie tej bariery jest następujący: lekcję przygotowującą uczniów
klasy ósmej do egzaminu zaczynamy od powtórki. Omawiam zagadnienia, które pomogą
w rozwiązaniu przygotowanych przeze mnie zadań. Powtarzamy ważne informacje
i wzory. Staram się aktywizować przy tym uczniów – tworzą mapę myśli lub fiszki.
Wskazuję ponadto, gdzie w podręczniku można znaleźć omówienie odpowiednich
zagadnień. Następnie uczniowie otrzymują ode mnie zadania, nad którymi pracują
w parach. Liczba zadań jest tak dobrana, by żadna para nie zdążyła wykonać wszystkich
w czasie lekcji. Na zakończenie zajęć uczniowie otrzymują informację, że pozostałe
przykłady (zwykle są to zadania otwarte) omówimy na następnej lekcji, na której zostanie
oceniona aktywność uczniów.
Na kolejnym spotkaniu uczniowie chętnie prezentują swoje rozwiązania na tablicy. Nie
boją się ośmieszenia, ponieważ mieli możliwość przygotowania się do wystąpienia, a ponadto
mogą korzystać z notatek. Bywa, iż jedno zadanie rozwiązujemy na trzy różne sposoby.
System jest czasochłonny – ale działa. Mnogość prezentowanych metod daje uczniom
możliwość wyboru tego ze sposobów rozwiązywania, który wydaje im się najłatwiejszy.
8
Danuta Sterna  Frajda z nauczania  Lęk przed wypowiedzią
Ośmielające gry na lekcjach języka francuskiego
Grażyna Bogusławska – nauczycielka języka francuskiego w 2 Społecznym Liceum
Ogólnokształcącym w Warszawie
Lęk przed wypowiedzią na lekcjach języków obcych pojawia się równie często jak
na lekcjach innych przedmiotów. Natomiast wypowiedź ustna w nauczaniu języka obcego
najczęściej służy czemu innemu niż na pozostałych zajęciach. Ma ona charakter
treningu używania języka mówionego, dlatego trudno stosować w tym przypadku np.
pracę w grupie i delegowanie jednej osoby do sformułowania wypowiedzi.
W celu zmniejszenia lęku czy wstydu osoby, która ma mówić, zajmuję pozostałych
uczniów inną aktywnością niż słuchanie jej wypowiedzi. W ten sposób odpowiadający
może obawiać się jedynie oceny nauczyciela.
Doskonałym sposobem jest też przygotowywanie w parach scenek lub dialogów. Występując
w towarzystwie, uczniowie mają więcej śmiałości. Ciężar ewentualnej porażki
rozkłada się na wszystkich uczestników – nikt nie pozostaje sam na placu boju.
Innym sposobem stymulowania uczniów do mówienia jest stosowanie gier typu „Tabu”.
Chodzi w nich o opisywanie zjawisk lub definiowanie podanych pojęć bez użycia „zakazanych”
słów czy zwrotów. Uczniowie angażując się w grę, skupieni na uważnym mówieniu
i słuchaniu, wyłączają autocenzurę i formułują wypowiedzi swobodnie, bez lęku.
Inną aktywnością pozwalającą rozwijać umiejętność mówienia na forum jest gra w „Zasadę”,
polegająca na odkrywaniu reguły, którą grupa stosuje, formułując odpowiedzi
na pytania zadawane przez wybranego uczestnika zabawy – niepoinformowanego
o ustaleniach pozostałych.
Zasady motywujące do mówienia
Jolanta Łosowska, nauczycielka edukacji wczesnoszkolnej w Szkole Podstawowej nr 2
w Chojnie
By zachęcić uczniów do mówienia przy klasie, trzymam się następujących zasad:
1. Gdy uczniowie pracują w grupach, zawsze daję im dodatkowe 2 minuty na wybranie
osoby, która będzie reprezentować dany zespół i na przygotowanie jej do prezentacji.
Grupa ma za zadanie wspierać swojego reprezentanta.
2. Niekiedy podczas zadawania uczniom pytań najpierw proszę ich o zastanowienie
się nad odpowiedzią, a następnie o krótką dyskusję w parach. Dopiero po niej
uczniowie mówią na forum. Czasem proszę, by dany uczeń powtórzył to, czego
dowiedział się od kolegi czy koleżanki – wcześniej uprzedzam, że zadanie będzie
realizowane w ten sposób.
9
Danuta Sterna  Frajda z nauczania  Lęk przed wypowiedzią
3. Aby ułatwić odpowiedź, niekiedy polecam wybranej osobie dokończyć rozpoczęte
przeze mnie zdanie. Zazwyczaj w pierwszej kolejności proszę o odpowiedź chętnych
uczniów, ale jeśli nikt się nie zgłasza, ja zaczynam wypowiedź.
4. Zwykle łatwiej jest przeczytać na forum opracowaną wcześniej wypowiedź niż
powiedzieć coś bez przygotowania. Często zadaję pytanie i pozwalam uczniom
zapisać odpowiedź, którą następnie wskazani uczniowie odczytują. Dzięki temu
nie stresują się, że zapomną o czymś ważnym lub że będą się jąkać.
5. Jeśli czas pozwala, uczniowie wrzucają zapisane odpowiedzi do pudełka, a następnie
losujemy kartki i odczytujemy na głos – dzięki temu każdy z uczniów może
usłyszeć własną wypowiedź z ust kolegi. Niekiedy zbieram kartki uczniów i zwijam
je, tworząc papierową „kapustę”. Rzucając ją do siebie, „obieramy” – rozwijamy kolejne
kartki i odczytujemy zapisane tam wypowiedzi.
6. Polecając uczniom sformułowanie dłuższej odpowiedzi na określony temat, daję
chwilę na stworzenie planu wypowiedzi. To trochę porządkuje treść, pozwala
uczniom przemyśleć, co powiedzą, by nie pominąć ważnych informacji.
7. Jeśli wypowiedzi uczniów mają być kilkuzdaniowe, pomagam im, przekazując
przygotowane wcześniej pytania pomocnicze zapisane na kartkach. Formułują
wypowiedź, odpowiadając na kolejne pytania.
8. Wspierające znaczenie w treningu wypowiedzi ustnej ma przygotowany uprzednio
„bank wyrazów”. Spisane na kartce słowa do wykorzystania, na które można
zerkać podczas formułowania wypowiedzi, naprowadzają mówiącego na właściwy
temat, pomagają w doborze odpowiedniego słownictwa i kształtowaniu stylu
wygłaszanego tekstu.
9. Po każdej wypowiedzi ucznia staram się dać mu pozytywną informację zwrotną
typu: „Dziękuję za intrygującą wypowiedź”; „To ciekawe, co mówisz”; „Rozumiem,
że to Twój punkt widzenia, czy ktoś uważa inaczej?”.
W oswajaniu z ustną wypowiedzią najważniejsze wydaje mi się, by nie „wywoływać”
i nie zaskakiwać uczniów, oczekując od nich natychmiastowych, konkretnych, przemyślanych
– i od razu poprawnych – odpowiedzi. Ponadto nie wolno narażać wypowiadających
się na publiczne komentowanie ich słów. Ważne również, by każdy z uczniów
wiedział, że jego odpowiedź może okazać się błędna i nie jest to oznaką niewiedzy czy
głupoty, ale tego, że myśli – jest w procesie. Na odpowiedź potrzeba też czasu – odpowiadający
musi mieć chwilę, by zebrać najpierw myśli, potem słowa. Zależy mi na tym,
by raczej wywoływać dyskusje niż przeprowadzać sztywne odpytywanie.
Głośne rozumowanie na matematyce
Danuta Sterna – nauczycielka matematyki
W nauczaniu matematyki najważniejsza jest dla mnie umiejętność uzasadnienia przez
ucznia własnego sposobu myślenia o danym problemie, a nie wyłącznie podanie
10
Danuta Sterna  Frajda z nauczania  Lęk przed wypowiedzią
końcowego wyniku. Dlatego zachęcam uczniów, by rozwiązując zadania, objaśniali tok
swego rozumowania, co wiąże się z koniecznością formułowania dłuższych wypowiedzi.
Na lekcjach wychowawczych i imprezach integracyjnych proponuję często grę w „Dwie
prawdy i jedno kłamstwo”. Wskazana osoba opowiada trzy historie ze swojego życia,
a pozostałe mają za zadanie odgadnąć, która z tych anegdot jest fałszywa. Ponieważ
opowieści są osobiste, uczniowie nie boją się popełnić błędu.
Przegadywanie lęku
Dorota Kujawa-Weinke – nauczycielka języka polskiego
Według mnie gwarancją pokonania lęku przed wypowiedzią jest jego zaakceptowanie
przez uczniów i nauczyciela, a następnie zastanowienie się, co można zrobić w sytuacji,
kiedy to uczucie się pojawia. Dobrym rozwiązaniem wydaje się rozmowa z uczniami
na temat tego, dlaczego doświadczają lęku, czego się obawiają, że nie chcą się wypowiadać
na forum. Dobrze też, jeśli nauczyciel opowie o swych własnych trudnościach
i dołączą do niego osoby, które przezwyciężyły obawy przed mówieniem na forum.
Cenne jest wprowadzenie możliwości odmowy wypowiadania się, polegającej na zadeklarowaniu
przez ucznia, że nie chce w danej sytuacji mówić, lub pokazaniu jakiegoś
umówionego gestu, który będzie o tym świadczył. W klasach, w których uczyłam, nie
zawsze uczniowie mieli odwagę do wypowiadania się, ale atmosfera zaufania, uznanie
błędu za sprzymierzeńca w uczeniu się oraz istotną informację zwrotną, a także docenianie
wypowiedzi uczniów poprzez podziękowanie im – pozwalały przezwyciężać
niechęć do przemawiania na forum.
Minimalizowanie stresu
Natalia Czarnecka – nauczycielka języka niemieckiego w Zespole Szkolno-Przedszkolnym
w Skulsku
Moim sposobem na obniżenie lęku przed wypowiedzią jest tworzenie przyjaznej atmosfery
podczas lekcji (i nie tylko) oraz sytuacji, w których uczeń „nie może powstrzymać się”
od mówienia. Niezawodny wydaje się w tej strategii dobór odpowiednich treści i tematów
lekcji (wiadomo, że nie zawsze jest on możliwy). Uczniowie uwielbiają opowiadać
o sprawach, które bezpośrednio ich dotyczą – np. o swoich preferencjach kulinarnych –
lub opisywać własny pokój. Uważam, że ważną rolę w zachęcaniu do mówienia odgrywa
sam nauczyciel – jego podejście do nauczania, zwłaszcza uczniów z trudnościami, jego
własne doświadczenia i sposoby pokonywania problemów.
Bardzo dobrym rozwiązaniem sprzyjającym komunikacji jest również ustawienie ławek
tak, aby uczniowie widzieli się nawzajem (oczywiście nie wszyscy nauczyciele mogą
tę zasadę praktykować, zwłaszcza gdy każda z ich lekcji prowadzona jest w innej sali).
11
Danuta Sterna  Frajda z nauczania  Lęk przed wypowiedzią
Do uczniów staram się podchodzić indywidualnie. Jeśli sytuacja tego wymaga, gdy
lęk ucznia okazuje się bardzo duży – co zdarza się jednak niezwykle rzadko – daję mu
możliwość odpowiadania po lekcji (w towarzystwie zaufanej koleżanki/kolegi z klasy).
Nie odpytuję przy tablicy, zazwyczaj pytany uczeń siada naprzeciw mnie przy biurku
lub odpowiada z własnego miejsca. Ważne jest, aby uczeń wiedział, czego będę od
niego wymagać.
Na każdej z moich lekcji uczniowie ćwiczą w parach – to bezpieczna zachęta do formułowania
ustnych wypowiedzi. Często stosuję też pracę w grupach.
Problem „lęku przed mówieniem na lekcjach języka niemieckiego” jest i był mi na tyle
bliski, że przed laty stał się tematem mojej pracy magisterskiej. Mam świadomość, że
uczniowie już na pierwsze zajęcia przychodzą do mnie pełni lęku. Naukę języka niemieckiego
jako drugiego języka obcego rozpoczynają w klasie siódmej. Od rodziców i samych
uczniów wiem, że wiąże się to z ogromnym stresem. Staram się go szybko zniwelować.
Z pierwszej lekcji uczniowie wychodzą, umiejąc powiedzieć kilka prostych zdań po niemiecku,
co powoduje duże zadowolenie. Powtarzam moim uczniom, że lęk jest czymś
normalnym, naturalnym, że dotyczy każdego z nas, że można go oswoić – dowiadują się
m.in. o ćwiczeniach oddechowych. Pomocny okazuje się również InstaLing – darmowa
platforma do nauki słówek: https://instaling.pl/ [dostęp: 22.04.2025].
Ruch i rozrywka
Patrycja Doroszewska-Olender – nauczycielka języka niemieckiego w Szkole Podstawowej
nr 47 w Gdyni, Gdyński Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli
Formułowaniu ustnych wypowiedzi służą przede wszystkim aktywności o charakterze
rozrywkowym i zabawy z wykorzystaniem ruchu. Poniżej moje pomysły na ich
zastosowanie.
• „Zapytaj 3 osoby”
Uczniowie wstają z ławek i zadają pytanie trzem dowolnie wybranym osobom.
Może ono być bardzo proste, np.: „Co lubisz?”; „O której wstajesz w sobotę?” – lub
wymagające namysłu i logicznej argumentacji, np.: „Co sądzisz o zakazie używania
telefonów komórkowych w szkołach?”. Zadaniem uczniów jest zapamiętanie,
co powiedział każdy z odpowiadających. Następnie wracają na miejsce i zapisują
odpowiedzi w zeszycie. Warto zweryfikować ich uważność, zadając później pytania
dotyczące wypowiedzi konkretnych osób – np.: „Co powiedziała Basia?”.
• „Magia piłki”
Pojawienie się piłki na lekcji języka niemieckiego jest odstępstwem od rutyny, które
powoduje, że każdy ma ochotę „złapać i rzucić” – zadanie pytania i udzielenie
odpowiedzi następuje niejako przy okazji. Zabawę zaczyna nauczyciel, rzucając
12
Danuta Sterna  Frajda z nauczania  Lęk przed wypowiedzią
piłkę do wybranego ucznia i zadając mu pytanie. Uczeń odpowiada, wymyśla kolejne
pytanie, wybiera osobę, która ma na nie odpowiedzieć, i rzuca piłkę. Ważne,
by każdy najpierw zadawał pytanie, a dopiero potem wykonywał rzut – zwiększa
to koncentrację i niweluje zamieszanie.
Można zadawać wciąż to samo pytanie lub polecić, by każdy uczeń wymyślał inne.
Pytania mogą dotyczyć przeczytanego właśnie tekstu lub materiału z ostatniej
lekcji. Zamiast piłki można użyć maskotki, kostki gumowej, a nawet szalika zwiniętego
w kłębek.
• Gry planszowe
Grając w planszówki, uczniowie nie tylko zapominają o tym, że się uczą, ale również
nabierają odwagi do mówienia w mniejszej grupie. Warta polecenia jest gra
„Węże i drabiny”. Podczas rozgrywki uczniowie mogą wymyślać zakończenia zdań,
odpowiadać na pytania, tworzyć zdania z podanym słowem itp.
• „Dyktando biegane” inaczej
Nauczyciel dzieli klasę na grupy 3-osobowe. Jedna osoba jest gońcem, a pozostałe
zapisują to, co usłyszały od gońca. Nauczyciel rozkłada tyle obrazków, ile jest grup,
na ławkach lub w różnych miejscach sali – tak żeby każda grupa miała podobną
odległość do swojego miejsca z obrazkiem. Goniec dyktuje grupie, co znajduje się
na obrazku. Po upływie ustalonego czasu nauczyciel zbiera obrazki i wywiesza
na tablicy. Grupy mają za zadanie na podstawie zapisanych słów wybrać ilustrację
opisywaną przez swojego gońca. Następnie można zmienić role w zespołach.
• „Gra w statki”
Plansza do gry tradycyjnie składa się z dwóch kwadratów podzielonych na pola.
Pionowe kolumny są oznaczone symbolami przedstawiającymi np. ubrania, a rzędy
opisane przymiotnikami w języku niemieckim. Uczniowie na planszy rysują w kwadracie
po lewej stronie swoje „statki”, zamalowując określoną liczbę pól: jeden
trzymasztowiec, dwa dwumasztowce i trzy jednomasztowce. Grają w parach lub
małych grupach. „Strzelając” do przeciwnika, uczniowie muszą wypowiedzieć zdanie
charakteryzujące wybrany cel na planszy, np.: „Ich nehme eine elegante Hose”. Po
prawej stronie uczniowie zaznaczają wybierane pola i zatapiane statki. Grę można
przeprowadzać w różnych wariantach. Zamiast tradycyjnych liter oznaczających
lokalizację w poziomie można podać nazwy osób, a zamiast liczb w pionie – czasowniki.
Losując pole przeciwnika, uczniowie mają wówczas za zadanie odmieniać
właściwe czasowniki. Gotowe plansze do gry można bezpłatnie pobrać z zasobów
internetowych: https://drive.google.com/file/d/1i5ihtDuKK5Cf_HeTYrKunDDl-
J1Vw1asP/view?usp=sharing [dostęp: 7.04.2025].
13
Danuta Sterna  Frajda z nauczania  Lęk przed wypowiedzią
Łagodzenie negatywnych doświadczeń
Mariola Dąbek-Nagacz – nauczycielka matematyki w CKZiU w Jaworznie, doradca
metodyczny w RODN „WOM” w Katowicach
Lęk uczniów szkół ponadpodstawowych przed wypowiedzią na forum klasy może wynikać
z wcześniejszych negatywnych doświadczeń, z braku pewności siebie czy obawy
przed popełnieniem błędu i ośmieszeniem. Nauczyciel matematyki powinien pomóc
uczniom przezwyciężyć ten strach, tworząc atmosferę bezpieczeństwa i wsparcia.
Warto zacząć od pracy w małych grupach, w których uczniowie będą mieli możliwość
swobodnego wyrażania myśli. Stopniowe przechodzenie do wypowiedzi na forum
całej klasy pozwoli im nabrać pewności siebie. Ważne jest też, aby unikać krytyki i nie
pozwalać innym uczniom na ocenianie czy wyśmiewanie wypowiedzi kolegów. Błędy
powinny być traktowane jako naturalny element nauki – uczniowie muszą wiedzieć, że
nie są oceniani za to, że czegoś nie wiedzą, ale za wysiłek i próbę rozwiązania problemu.
Pomocne może być również odejście od tradycyjnego zgłaszania się przez podnoszenie
ręki – zamiast tego nauczyciel może dawać przestrzeń do spontanicznego zabierania
głosu, pozwalać na dłuższe zastanowienie się przed odpowiedzią oraz doceniać każdą
aktywność ucznia, m.in. poprzez wzmacniającą informację zwrotną.
Systematyczne budowanie pozytywnej atmosfery oraz stopniowe oswajanie uczniów
z wypowiedzią na forum klasy sprawi, że ich lęk będzie się zmniejszał, a oni sami staną
się bardziej otwarci.
Oswajanie na starcie
Magdalena Niedziela – nauczycielka edukacji wczesnoszkolnej w Szkole Podstawowej
nr 1 w Milanówku
Lęk przed wypowiedzią dotyczy zarówno starszych, jak i młodszych uczniów. Edukacja
wczesnoszkolna to etap, na którym dziecko zaczyna swoją szkolną drogę i nabywa pewnych
nawyków, które często zostają z nim na długie lata. Dlatego oswajanie z ustną wypowiedzią
na tym etapie jest z mojego punktu widzenia szczególnie ważne. W swojej pracy
stawiam przede wszystkim na dobre relacje w zespole klasowym. W ciągu pierwszych
miesięcy nauczania w klasie pierwszej skupiam się na integracji grupy, umożliwianiu
uczniom wzajemnego poznawania się i ośmielaniu ich. Służą temu zadania kreatywne
wykonywane w parach lub zespołach, np.: przedstawianie scenek na wybrany temat,
budowanie jak najwyższej wieży z klocków, zabawy takie jak: „Dyrygent” lub „Co zabiorę
na bezludną wyspę?”. Często ma miejsce praca w grupach (w różnych konfiguracjach).
Nie boję się, że nie zdążę zrealizować podstawy programowej. Inwestycja w grupę procentuje
w późniejszym czasie. Trzeba o niej pamiętać na każdym etapie.
14
Danuta Sterna  Frajda z nauczania  Lęk przed wypowiedzią
W czasie lekcji zachęcam, daję czas na wypowiedź. Uczulam uczniów, aby nie wykrzykiwali:
„Ja, ja, ja wiem!” – oraz nie pospieszali innych, ponieważ może to zniechęcać ich do wypowiedzi,
krępować. Hałas i presja przeszkadzają także w myśleniu i decydowaniu, o czym
warto powiedzieć. Ważna jest wzajemna uważność uczniów na siebie. W czasie wypowiedzi
„w kręgu” uczeń, który nie ma ochoty się wypowiedzieć, może użyć słowa pas. Zauważyłam,
że uczniowie w miarę upływu czasu coraz rzadziej korzystają z tego przywileju.
Ponadto pracujemy z „OK zeszytami”, które dają ogromne możliwości indywidualizacji
pracy. Jest w nich miejsce na własne notatki, refleksję, samoocenę. Uważam, że podejmując
te czynności, uczniowie rozwijają swoją kreatywność, stają się coraz bardziej
otwarci nie tylko na piśmie (w zeszytach), ale także w wypowiedziach ustnych.
Dodawanie odwagi
Justyna Krawczyk – nauczycielka języka angielskiego w Szkole Podstawowej
im. Adama Mickiewicza w Skalmierzycach
Opieranie edukacji na relacjach na pewno ma pozytywny wpływ na wypowiadanie się
uczniów na forum klasy. Przyzwalanie na błędy, omawianie ich z pomocą innych, a czasem
nawet wyrażanie zadowolenia, że zostały popełnione – to kolejna kwestia. Ważną
strategię zachęcania do wypowiedzi stanowi odwoływanie się do życia uczniów, ich
zainteresowań i najbliższego otoczenia (oczywiście wówczas, kiedy jest to możliwe).
Moje sposoby „dodawania odwagi”:
• Podczas indywidualnych wypowiedzi uczniów, czyli tzw. odpytywania, jestem
z nimi umówiona „na ploteczki” – siadają obok mnie na krześle i mają do wyboru
pytanie, na które chcieliby odpowiedzieć, mogą też sami zacząć ze mną „plotkować”
na wybrany temat.
• Podczas pracy w grupach, często stosujemy małe tablice rozwieszone na klasowych
ścianach. Grupa uczniów staje przy tablicy i zapisuje swoje odpowiedzi na zadane
pytanie. Na sygnał nauczyciela przechodzą do innej tablicy zgodnie ze wskazówkami
zegara. Praca uczniów przebiega w 4–5 rundach, aż do momentu, gdy każda
grupa wróci do tablicy, przy której stała na początku. Zapisane odpowiedzi zostają
omówione, przykłady odczytane. Uczniowie rozmawiają również między sobą, gdy
mają wątpliwości lub pytania odnoszące się do wypowiedzi innych grup.
• Tworząc wypowiedź pisemną według podanych kryteriów, uczniowie dokonują
oceny koleżeńskiej na forum. Co to oznacza w praktyce? Wskazany uczeń odczytuje
swoją wypowiedź, a pozostałe osoby oceniają ją w odniesieniu do wymogów
egzaminacyjnych – uwzględniając: czy kolega odniósł się do podanego tematu
i rozwinął treść, czy praca jest spójna i logiczna, jaki jest poziom zastosowanych
środków językowych oraz czy została zachowana ich poprawność. Formułują również
informację zwrotną dotyczącą tego, na co warto zwrócić uwagę.
15
Danuta Sterna  Frajda z nauczania  Lęk przed wypowiedzią
Dobre błędy
Barbara Jaworowicz – nauczycielka fizyki w Szkole Podstawowej w Skulsku
Najważniejszym elementem zmniejszającym strach przed wypowiedzią ucznia jest niekaranie
za błędy – wręcz docenianie ucznia za odwagę, a także wskazywanie, że błędne
odpowiedzi mają ogromne znaczenie w procesie uczenia się. Często mówię uczniom:
„Dobrze, że popełniłeś/łaś ten błąd, bo często pojawia się on w odpowiedziach innych
uczniów – to pozwoli na uniknięcie w przyszłości tego rodzaju błędów”. Możemy zapytać
uczniów w klasie: „Kto odpowiedziałby podobnie na to pytanie?”. W tej sytuacji uczeń,
który udzielił błędnej odpowiedzi, przekonuje się, że nie musi się wstydzić, ponieważ
inni pomyśleli tak samo jak on. Dzięki temu uczniowie chętnie włączają się do dyskusji
podczas lekcji.
Germanistyczne innowacje
Karina Wojcik – nauczycielka języka niemieckiego w Zespole Szkół Publicznych
w Szewnie
Lęk przed wypowiedzią podczas zajęć języka obcego to powszechne zjawisko. Można się
z nim uporać na różne sposoby. Aby uczeń nie bał się mówić, należy podjąć kilka kroków,
które najpierw powinien wykonać sam nauczyciel. Musi on zrozumieć lęk ucznia i poznać
źródła tego stanu. Mogą nimi być: wstyd przed nauczycielem lub rówieśnikami z klasy,
obawa przed popełnieniem błędu, niski poziom wiedzy, specjalne potrzeby edukacyjne
ucznia. Nad każdą z powyższych przyczyn można popracować. Aby eliminować lęk,
nauczyciel powinien wytworzyć w klasie atmosferę zaufania i bezpieczeństwa. Warto
przytoczyć przykłady z własnego doświadczenia, które pokażą uczniom, że nauczyciel
kiedyś czuł to samo, co oni teraz.
W strategię oswajania z ustnymi wypowiedziami na forum wpisuje się organizowanie
lekcji, na których uczniowie są informowani, że danego dnia będą pracować wyłącznie
nad umiejętnością mówienia (zatem nie będzie brana pod uwagę poprawność gramatyczna).
Podczas wypowiedzi uczniów, które mogą być na początek jedynie krótkimi
zdaniami formułowanymi zgodnie z szablonem, nauczyciel powinien wynotowywać
usłyszane błędy, ale omówić je należy dopiero po skończeniu ćwiczenia i bez wskazywania
osób, które je popełniły. Warto wspólnie z uczniami „pracować na błędzie”. Nie
trzeba się obawiać, że błędy się utrwalą. Nie jest ważne, co uczeń mówi, jak mówi –
istotne, żeby przejawiał otwartość i chęć wypowiadania się.
Rozwiązaniem pobudzającym do tworzenia wypowiedzi są też niektóre mini gry, np.
5-minutowa rywalizacja „Wąż słowny”. Przydatna okazuje się aktywizująca formuła
sprawdzania obecności, w której zamiast mówić „Jestem”, każdy uczeń wypowiada dowolne
zdanie w języku obcym. Z czasem można polecić tworzenie zdań na określony
temat lub nawiązujących do ostatniej lekcji.
16
Danuta Sterna  Frajda z nauczania  Lęk przed wypowiedzią
Swobodę w mówieniu wzmacnia innowacja „Schlüsselwort”. Przyklejone na drzwiach
słowo jest „kluczem” umożliwiającym wejście do sali. By dostać się do środka, uczeń
musi „coś z nim zrobić”, np. odmienić, ułożyć z nim zdanie, przetłumaczyć lub powtórzyć
po koledze. Jest to praca oko w oko z nauczycielem, każdy uczeń musi ją wykonać, każdy
jest postawiony w tej samej sytuacji, co wywołuje poczucie wspólnoty wśród uczniów.
Warto zastąpić testy pisemne sprawdzianami mówionymi, na których pojawią się np.:
dialogi w grupach i parach, omawianie przygotowanego plakatu, odpowiadanie na wylosowane,
wcześniej ustalone pytania. W ten sposób nauczyciel ma możliwość, by
ucznia dopytać, dać mu szansę na poprawę i faktycznie przekonać się, czy coś potrafi –
ponieważ nie wszyscy uczniowie czują się dobrze w formach pisemnych. Językowcom
najbardziej zależeć powinno na tym, aby uczeń posiadł umiejętności komunikacyjne.
10 oswajających tricków
Iwona Chrzęściewska – nauczycielka matematyki w Szkole Podstawowej im. Kornela
Makuszyńskiego w Cisewie
Lęk przed wypowiedzią to częsty problem uczniów, zwłaszcza na zajęciach przedmiotów
ścisłych. Przełamywaniu lęku służą działania długofalowe oraz częste stosowanie
form i metod pracy służących komunikacji. W tym zakresie można wskazać 10 strategii:
1. Stopniowe zwiększanie komfortu ucznia
• „Zapytaj 3 osoby, zanim zapytasz nauczyciela” – wdrożenie tej reguły sprawia,
że mając określone zadanie lub problem, uczeń konsultuje się z rówieśnikami
– dyskutują, uczą się od siebie nawzajem, dzięki czemu metoda ta zachęca
ich do samodzielności i aktywnego poszukiwania rozwiązań; w ostateczności
uczeń może skorzystać z pomocy nauczyciela, ale dopiero po sprecyzowaniu
swojego problemu i wykorzystaniu podpowiedzi kolegów.
• „Myśl – porozmawiaj – podziel się” – zgodnie z tą zasadą najpierw uczeń indywidualnie
analizuje dane zagadnienie, następnie omawia swoje rozwiązanie
z kolegą, a na koniec przedstawia je całej klasie.
2. Praca w grupach i w parach
• „Ramię w ramię” – opracowując rozwiązanie danego zadania, uczeń najpierw
przedstawia swoją odpowiedź koledze, a następnie razem przedstawiają uzgodnioną
wersję rozwiązania na forum klasy lub grupy.
• „Dwoje przy tablicy” – uczniowie rozwiązują zadanie, pracując w parach, a finalnie
wspólnie prezentują odpowiedź przy tablicy.
3. Wykorzystanie technologii
• Tablica interaktywna lub tablet – uczniowie mogą anonimowo wpisywać odpowiedzi,
które następnie są wyświetlane na ekranie, dzięki temu wypowiedzi
stają się odważniejsze.
17
Danuta Sterna  Frajda z nauczania  Lęk przed wypowiedzią
• Aplikacje do konstruowania quizów (np. Mentimeter, Kahoot, Quizziz) – atrakcyjna
forma pracy motywuje do aktywności, a odpowiedzi są zbierane cyfrowo,
co zmniejsza presję.
4. Zmiana sposobu zadawania pytań
• Stosowanie poleceń typu: „Wyobraź sobie…” zamiast pytań: „Jakie jest rozwiązanie?”;
warto umożliwiać uczniom dystans do samych siebie, pytając np.:
„Jak myślisz, co zrobiłby twój kolega?” – uczniowie czują mniejszą presję, jeśli
wypowiadają się w imieniu kogoś innego.
5. Bezpieczna atmosfera
• Pozytywne reakcje na błędy uczniów – np. „Dobrze, że to powiedziałeś, to ważna
kwestia do omówienia!”.
• Modelowanie wypowiedzi – nauczyciel pokazuje, że również on czasem się
myli – i poprawia swoje błędy na głos.
• Prawo do odmowy odpowiedzi – uczeń ma prawo odmówić udzielenia odpowiedzi
(bez konsekwencji).
6. Komunikacja za pomocą kolorów
• Wykorzystanie metodników CEO lub kartek w trzech kolorach – uczniowie
podnoszą je, aby sygnalizować poziom swej gotowości do udzielenia odpowiedzi:
zielony – „Jestem gotowy/jesteśmy gotowi”; żółty – „Nie jestem pewien/
potrzebuję jeszcze czasu”; czerwony – „Potrzebuję pomocy”.
7. Metody sprzyjające komunikacji
• Metoda „Myślącej Klasy” – praca odbywa się w małych grupach; uczniowie
wędrują między stanowiskami, stopniowo wypracowując rozwiązania – każdy
może się swobodnie wypowiedzieć.
8. Patyczki losujące
• Na patyczkach zapisane są imiona uczniów lub numery odpowiadające im
w dzienniku. Losowanie patyczka decyduje, kto wypowie się jako pierwszy
lub w jakiej kolejności uczniowie dołączą do zespołów – losowość wyboru
motywuje każdego z uczniów, by być stale przygotowanym do odpowiedzi.
9. Kostki wielościenne
• Kostek: K4, K6, K8, K10, K12, K20 można użyć do losowania numeru ucznia,
który ma udzielić odpowiedzi, lub przydzielenia osób do grupy zadaniowej.
Przykłady zastosowania: K6 – jeśli w klasie tworzymy 6-osobowe grupy, rzut
kostką decyduje, do której grupy uczeń dołączy; K10/K20 – uczniowie losują
numer pytania lub zadania, które będą rozwiązywać w zespole.
10. Błędy jako naturalny element nauki
• Traktowanie błędów jako czegoś normalnego i wartościowego redukuje stres
i zachęca do prób.
• Zamiast negatywnie oceniać odpowiedź danego ucznia, pytamy pozostałych,
co można w niej poprawić.
• Analiza błędów w parach – uczniowie wspólnie określają, gdzie nastąpiła
pomyłka i jak ją poprawić.
18
Danuta Sterna  Frajda z nauczania  Lęk przed wypowiedzią
Anglistyczne rozwiązania
Krystyna Dąbek – nauczycielka edukacji wczesnoszkolnej i języka angielskiego,
Opolskie Centrum Edukacji
1. „Rozgrzewka językowa” – dzieci każdego dnia losują z pudełka kartkę z rzeczownikiem,
następnie rzucają woreczkiem do wybranej osoby, która ma za zadanie
ułożenie „śmiesznego zdania”. Z wylosowanym rzeczownikiem tworzymy 5 zdań –
każde z nich układane jest przez inne dziecko. Losowanie kartek z rzeczownikami
należy powtórzyć tyle razy, aby każde dziecko miało szansę wziąć udział w zabawie.
Rzeczowniki są wymyślane dzień wcześniej przez dzieci i zapisywane na kartkach.
Przygotowując zabawę, uczniowie pracują w grupach.
2. „Rundka na start” – dzieci odpowiadają na pytania dotyczące ich zainteresowań lub
ulubionych aktywności, np.: „Co lubisz jeść?”; „Jaka jest Twoja ulubiona zabawa?”;
„Jaki kolor uważasz za najładniejszy?”; „Które ze zwierząt porusza się wolniej; zając
czy żółw?”; „Jakie ubranie włożysz na siebie, kiedy na dworze jest silny mróz?”. Dzieci
odpowiadają na pytania bez presji, nie czują się „odpytywane”.
3. „Wyobraźnia dodaje skrzydeł” – kartkę z wyciętym okienkiem, nakładam na przygotowany
wcześniej obrazek. Dzieci próbują odgadnąć, co przedstawia ilustracja –
w zależności od możliwości jedynie określają, co się na niej znajduje, lub tworzą
krótkie historyjki na temat odgadywanej treści. Nie ma „przymusu” uczestniczenia
w zabawie językowej. Jeśli jednak któreś z dzieci nie wypowiada się, zostaje poproszone
o napisanie zdania lub narysowanie tego, co może ukrywać się pod kartką.
4. „Emotka: chcę powiedzieć” – każde z dzieci dysponuje zaprojektowanym przez
siebie na kartce lub znaczku emotikonem, który umownie oznacza: „Chcę coś
powiedzieć”. Gdy unosi go do góry, nauczyciel podchodzi, a uczeń decyduje, czy
wypowie się na głos czy przekaże ten komunikat nauczycielowi po cichu.
5. „Speaking corner” – w sali znajduje się przyjazny kącik, w którym każdy może stanąć
i powiedzieć coś do klasy. Jest on wykorzystywany również jako „aktywizator” dzieci
bojących się wypowiadać.
6. „Pytanie otwierające” – zadanie pytania dotyczącego konkretnej kwestii, ale wymagającego
szerszej refleksji, np.: „Co o tym myślisz?”, powoduje, że dzieci zaczynają
konstruować wypowiedzi i zastanawiać się nad tym, co powiedzieć. Otwierającego
charakteru nie ma pytanie umożliwiające jednoznaczną, zwięzłą odpowiedź – np.:
„Co to jest?” czy „Jaki jest wynik…?”. Pytanie inicjujące poszukiwania sprawia, że dzieci
czują się swobodniej, doceniają wartość swego myślenia i otwierają się na mówienie.
19
Danuta Sterna  Frajda z nauczania  Lęk przed wypowiedzią
Informacje o autorce
Danuta Sterna – nauczycielka matematyki i dyrektorka szkoły, pracowała w warszawskich
liceach oraz jako wykładowczyni na Politechnice Warszawskiej. Jest trenerką
Akademii Dyrektorów Ośrodka Rozwoju Edukacji (ADORE). Od ponad 20 lat propaguje
ocenianie kształtujące w Polsce. Jest autorką licznych publikacji i książek dla nauczycieli,
takich jak: Ocenianie kształtujące w praktyce, Uczę (się) w szkole, Uczę się uczyć, OKmiks,
oraz współautorką Uczę w klasach młodszych i OK zeszyt. W serii Frajda z nauczania publikuje
artykuły z dziedziny nauczania uzupełniane przykładami pracy dydaktycznej
nauczycieli praktyków nauczających różnych przedmiotów.