Teoria samostanowienia (lub inaczej – autodeterminacji) stworzona przez Edwarda Deci i Richard Ryana głosi, że każdy uczący się ma trzy kluczowe potrzeby: autonomii, kompetencji i więzi. Bez zaspokojenia tych potrzeb nie może być zmotywowany do uczenia się.
Patrząc na szkołę widzę, że z zaspokojeniem tych potrzeb jest problem.
Autonomia
Głównym motorem autonomii jest wybór. W szkole uczeń jest go pozbawiony. Program i metody nauczania są wymyślone i narzucone przez dorosłych. Jest bardzo mało miejsca na własny wybór ucznia. Nikt o zdanie ucznia nie pyta, wychodząc z założenia, że dorośli eksperci wiedzą lepiej. Nawet nie przychodzi nam do głowy, że to uczniowie mogą decydować, czego się uczą, jakie lektury czytają, jak rozwiązują problemy itp. Nie pytamy uczniów o to, gdyż zakładamy, że to my wiemy lepiej.
Są pewne pedagogiki np. Montessori, które zakładają możliwość wyboru przez ucznia, ale w tradycyjnej szkole jest tego bardzo mało.
Jedno co można byłoby zrobić od zaraz, to pytać uczniów o to, co pomaga i co przeszkadza im się uczyć. Potrzebna do tego jest wiara w to, że uczniowie mogą na to pytanie odpowiedzieć i dać nam dorosłym wskazówki.
Można też proponować uczniom różne rzeczy do wyboru. Jeśli to oni dokonają wyboru, to bardziej odpowiedzialnie podejdą do realizacji zadań.
Ocenianie kształtujące zakłada dialog z uczniami. Mówi o tym druga strategia OK: Organizowanie w klasie dyskusji, zadawanie pytań i zadań dających informacje, czy i jak uczniowie się uczą. Ocenianie kształtujące zakłada partnerstwo w nauczaniu, nie samo nauczanie, ale uczenie się wspólne.
Kompetencja
Osoba, która się uczy musi być przekonana o tym, że ma szansę osiągnąć sukces. W szkole dorośli udowadniają uczniom, że nie są doskonali, szukają błędów i oceniają stopniami. Wielu z nas nauczycieli jest przekonanych i nawet poważnych instytucji, że bez krytyki i oceniania stopniami uczniowie nie będą się uczyć. To jest samonapędzająca się przepowiednia, gdyż uczniowie przyzwyczajeni do oceniania zaczynają się uczyć jedynie dla stopni i koło się zamyka.
Wyjściem jest przejście na ocenianie kształtujące i dawanie uczniom informacji zwrotnej pomagającej im się uczyć.
Trzecia strategia oceniania kształtującego, mówi o przekazywaniu uczniom informacji zwrotnej o ich pracy: Udzielanie uczniom takiej informacji zwrotnej, która przyczyni się do ich widocznych postępów.
Druga sprawa to odejście od ciągłej krytyki – zamienić krytykę na docenianie.
Zadbać o to, aby uczeń uwierzył w swoje możliwości. Dawać mu zadania na jego miarę (wpadające w strefę jego najbliższego rozwoju – pojęcie pochodzące od Lwa Wygotskiego) i samemu wierzyć, że uczniowie mogą osiągnąć sukcesy. Łączy się to ze stosunkiem do popełniania błędów – błąd powinien wspomagać proces uczenia się, a nie być używany do oceniania.
Więź/przynależność/relacyjność
Uczenie się jest procesem społecznym, co trudno jest w szkole zaakceptować. W szkole króluje nauka indywidulana, na współpracę, zdaniem wielu nauczycieli, nie ma czasu. Lepiej podać uczniom instrukcję do rozwiązania problemu, polecić jego rozwiązanie i sprawdzić, czy każdy osiągnął pożądany efekt, a następnie ocenić indywidulaną pracę ucznia. Panuje też pogląd, że przy pracy grupowej część uczniów nic nie robi, więc się nie uczy. Badania naukowe mówią, że uczniowie najwięcej uczą się od siebie wzajemnie. Świat odchodzi od indywidualizmu, nawet prace naukowe są wykonywane w zespołach. Uczniowie muszą nauczyć się współpracować. Dzięki niej mogą poczuć więź z innymi uczniami i tworzyć wspólnotę naukową w klasie.
Ocenianie kształtujące zaleca współpracę uczniów, mówi o tym czwarta strategia OK: Umożliwianie uczniom, by korzystali wzajemnie ze swojej wiedzy i umiejętności.
Dla mnie obie teorie – samostanowienia i oceniania kształtującego mówią o tym samym. Teoria samostanowienia wskazuje na cel, do którego dążymy, a oceniania kształtujące pokazuje, jak ten cel osiągnąć.
Polecam:
Fowler S., „Dlaczego motywowanie ludzi nie działa i co działa najnowsze metody przywództwa dodawania ludziom energii i ich angażowania”, Warszawa 2015.
Urszula Oszwa, Tomasz Knopik “Teoria autodeterminacji SDT jako inspiracja edukacyjno-wychowawcza” STUDIA Z TEORII WYCHOWANIA TOM XIV: 2023.
https://bibliotekanauki.pl/articles/36191990.pdf